1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Νίκος Καββαδίας (1910-1975) είναι ένας ποιητής που συγγενεύει με τον ομηρικό Οδυσσέα, μόνο που ο επίγονος δεν αναζητάει τον νόστο για επιστροφή στην Ιθάκη, αλλά ξανοίγεται σε ένα ταξίδι διά βίου, αναζητώντας άλλες Ιθάκες σε μέρη εξωτικά, σε λιμάνια κοσμοπολίτικα εκεί όπου αρώματα, γυναίκες και θάνατος συναντιούνται. Πολύ νωρίς έδειξε την αγάπη του για την ποίηση, όπως και για τη θάλασσα. Μελετούσε Έλληνες και Γάλλους ποιητές και υπήρξε μεγάλος μέσα στην ταπεινότητά του. Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στη μελέτη του για τον ποιητή καταδεικνύει τα νέα στοιχεία που φέρνει ο Καββαδίας στην ελληνική λογοτεχνία και ανιχνεύει τη σχέση του με τους Γάλλους ποιητές Levet και Corbiere. Ο Τ. Καρβέλης γράφει ότι ο Ν. Καββαδίας ανήκει στους δημιουργούς που άφησαν το στίγμα τους, ανανεώνοντας την ποίηση της Νεορρομαντικής σχολής. Ο Καββαδίας εμφανίζεται στα ελληνικά γράμματα το 1933 με τη συλλογή Μαραμπού . Ακολουθεί το Πούσι (1947), το μυθιστόρημα Βάρδια το 1954 και λίγο μετά το θάνατό του εκδόθηκε το Τραβέρσο (1975). Το 1987 εκδόθηκαν τα πεζά Του Πολέμου, Στο άλογο μου και Λι . Αξίζει να τονιστεί ότι με τις τρεις ποιητικές συλλογές ο ποιητής πήρε επάξια τη θέση του στον ελληνικό Παρνασσό ως ο αυθεντικός ποιητής της θαλασσινής μας ποίησης. Έχει σχέση με τους καταραμένους ποιητές («poetes maudits»), Έλληνες και Γάλλους, (Μπωντλέρ, Καρυωτάκης), μας θυμίζει τραγούδια της θάλασσας και της αγάπης και μας απαλλάσσει από τον φόβο του αμαρτήματος και της απόκρυψης. Στην ποιητική του αφήγηση, αφήνει χώρο για να συμπληρωθεί από τη φαντασία του αναγνώστη, ο τόνος του είναι εξομολογητικός, οι εικόνες και οι καταστάσεις δίνονται σαν σε ζωγραφικό πίνακα και η σκηνοθετική τεχνική του μας ταξιδεύει από το οικείο στο ανοίκειο, στο εξωτικό και στη διαφάνεια του βυθού της θάλασσας.

Ιδιαίτερα η συλλογή Πούσι, απ' όπου ανθολογείται το ομότιτλο ποίημα, φέρει προμετωπίδα μια ζωγραφική αναπαράσταση γυναίκας με ναύτη, έργο του Τσαρούχη. Η συλλογή εμπεριέχει δεκατέσσερα ποιήματα, όλα με αφιερώσεις, από τις οποίες οι έντεκα (11) αναφέρονται σε άντρες και οι τρεις (3) σε γυναίκες. Αν, όμως, προστεθεί και η αφιέρωση όλης της συλλογής στην ανιψιά του Έλγκα, τότε έχομε τέσσερις (4) αφιερώσεις σε γυναίκες. Ανάλογες αφιερώσεις υπάρχουν και στα άλλα έργα του. Η τεχνική της αφιέρωσης αναδεικνύει την εσωτερική ανάγκη του δημιουργού για επικοινωνία με ανθρώπους που εκτιμούσε και αγαπούσε και που τους ένιωθε παρόντες στα ταξίδια του —presentia in absentia—. Όσον αφορά τους τίτλους στο Πούσι, τρεις αναφέρονται σε ανθρώπους και οι υπόλοιποι έντεκα (11) έχουν σχέση με τοπωνύμια, αστερισμούς και καταστάσεις. Οι τίτλοι των ποιημάτων του αναδεικνύουν την ανθρωπογεωγραφία, την παιδεία και τον σεβασμό του ποιητή στον άνθρωπο, τη θάλασσα, τη ναυτική ζωή και τη φύση, που συγκροτούν τους ποιητικούς τόπους και τα μοτίβα στο έργο του.

 

2. Η κριτική για το έργο του

Ο ανθρωποκεντρισμός της ποίησης του Ν. Καββαδία

«Ο Νίκος Καββαδίας γράφει με έναν αφοπλιστικό τρόπο, η γραφή του δημιουργεί ένα κλίμα υποβλητικό, η σκηνοθεσία των τόπων-σταθμών στα λιμάνια, αλλά και οι περιγραφές και αφηγήσεις από τη ζωή στο καράβι σαγηνεύουν τον αναγνώστη, καθώς ο ποιητής ιστορεί μικρά και μεγάλα, ατομικά και συλλογικά γεγονότα δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα νεορρομαντικού ρεμβασμού και ονείρου με στοιχεία αυθεντικού ρεαλισμού. Η ποιητική του γλώσσα είναι πολυφωνική —ναυτική γλώσσα και ξενόγλωσσες φράσεις—, έτσι όπως ταιριάζει σε έναν κοσμοπολίτη και εξωτικό ποιητή. Εκείνο, όμως, που διαπερνά την ποίησή του είναι η αγάπη και αγωνία του για τον άνθρωπο, για τον ναυτικό και τα βιώματά του, για τον κάθε ταπεινό άνθρωπο. Πρόκειται για έναν ανθρωποκεντρισμό χωρίς φύλο, φυλή και χρώμα, στο έργο του παρελαύνουν άνθρωποι κάθε φυλής και κοινωνικού επιπέδου με τα ήθη και έθιμά τους, χωρίς καμία προκατάληψη, πρόκειται, δηλαδή, για μια διαπολιτισμική και οικουμενική διάσταση του έργου του [...]. Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής δίνει τα πορτραίτα των ποιητικών του προσώπων, δηλαδή δεν τα παρουσιάζει μόνον φωτογραφικά, αλλά και ηθογραφικά, π.χ. "Θυμάμαι, ως τώρα να 'τανε, το γέρο παλαιοπώλη,/ όπου έμοιζε με μιαν παλιάν ελαιογραφία του Γκόγια" (Μαραμπού , σελ. 20)».

 

(Αργυροπούλου Χρ., 2006, Ανθολογημένη ποίηση στο Γυμνάσιο και το Λύκειο,
Αθήνα, Ταξιδευτής, σελ. 148-149)

 

Η εικαστική ποίηση του Ν. Καββαδία

«Στις περιγραφές του, αλλά και στην αφήγηση, ο Καββαδίας λειτουργεί σαν ζωγράφος. Μοιράζεται αυτό το ζωγραφικό ταλέντο με άλλον Έλληνα ποιητή, τον Μίλτο Σαχτούρη. [...] Ο Καββαδίας, αν και δείχνει κι αυτός εξαιρετική ευαισθησία στα χρώματα, στις περιγραφές και αφηγήσεις του λειτουργεί κάπως διαφορετικά: περισσότερο σαν σχεδιαστής ή, στο μέτρο που υπάρχει κίνηση, σαν κινηματογραφιστής [...]. Στο θεμελιακό ποίημα "Πούσι" [...], [που] παρουσιάζει για πρώτη φορά τη σκηνή της ερωτικής επίσκεψης μιας γυναίκας στη γέφυρα, ο ποιητής προσπαθεί μάταια, το είδαμε, να μετατρέψει τη γυναίκα σε θαλάσσιο ον και, επειδή αποτυχαίνει, τη διώχνει τελικά».

 

(Saunier Guy, 2004, Έρευνα στον μυθικό κόσμο του Ν. Καββαδία,
Αθήνα, Άγρα, σελ. 79, 137)

 

Το «ανοιχτό» ποίημα

«—Νίκο, τι νομίζεις, μπορεί να ερμηνεύσει κανείς ένα ποίημα; —Όχι. Ένας καλός ποιητής δεν μπορεί. Ένας κακός μπορεί. —Ο αναγνώστης; — Αυτός είναι ελεύθερος να δώσει όσες ερμηνείες θέλει, ή όσες νομίζει, όμως φοβάμαι πως θα 'ναι όλες παρακινδυνευμένες. —Γιατί; —Γιατί θα του λείπουν, θα του διαφεύγουν άπειρες πληροφορίες και άπειρα στοιχεία, που διαφεύγουν, άλλωστε, κατόπιν και στον ίδιο τον δημιουργό. Κάτω από ποιες συνθήκες έγραψε; Άντε βρες άκρη [...] τι να εξηγήσει (ο δημιουργός) και τι να ερμηνεύσει, την άβυσσό του; Σε κάθε περίπτωση πάντως, ένα ποίημα είναι ανοιχτό σε οτιδήποτε ερμηνείες. Επιτρέπει κάθε είδους ελευθερία στον αναγνώστη του».

 

(Κασόλας Μ., 2004, «Συζήτηση με τον ποιητή του Μ. Κασόλα», Ν. Καββαδίας, Γυναίκα-Θάλασσα-Ζωή,
Αθήνα, Καστανιώτης, σελ. 53-54).

 

Το «Πούσι» του Καββαδία: Ένα ανθρώπινο τοπίο

1. «Στο Πούσι , το αφηγηματικό στοιχείο λιγοστεύει και συμπυκνώνεται, ο στίχος μεστώνει γλωσσικά και τεχνικά, ο πολύς αισθηματισμός γίνεται στοχαστική ενατένιση της πικρής μοίρας του θαλασσινού, η καταχνιά πυκνώνει, η πρώτη μαγεία αρχίζει να γίνεται προσγείωση, αλλά ο εσώτατος λυγμός ακούεται τώρα πιο καθαρός, ο ποιητής κραυγάζει ένα S.O.S. χωρίς να ξέρει γιατί και προς πού [...]».

 

(Κόρφης Τ., 1994, «Α. Καραντώνη "Νίκος Καββαδίας"», περ. Νέα Εστία , τόμ. 100, σελ. 1223, Νίκος Καββαδίας, Αθήνα, Πρόσπερος, σελ. 126-127)

 

2. «Ο κόσμος είναι γοητευτικός γιατί υπάρχουν άνθρωποι [...]. Έτσι μέσα στο Πούσι του Καββαδία το ανθρώπινο τοπίο είναι στο πρώτο πλάνο και το φυσικό τοπίο στο πλαίσιο[...]».

 

(Κόρφης Τ., 1994, «Ασημ. Πανσέληνου, κριτική για το Πούσι , περ. Ελεύθερα Γράμματα, αριθμ. 61, 1946,», Ν. Καββαδίας,
Αθήνα, Πρόσπερος, σελ. 146)

 

Το μετρικό σύστημα στο «Πούσι» του Καββαδία

«"Στο Πούσι ακολουθείται απόλυτα η πιο σφιχτή παραδοσιακή μετρική" γράφει ο Αργυρίου. "Ρίμες πλεκτές (αβαβ) ή σταυρωτές (αββα) αποκλειστικά, τη μόνη ελευθερία που έχουν είναι να υπάρχουν κάποτε στο ίδιο ποίημα εναλλασσόμενες χωρίς νόμο. Και είναι περίεργο, διότι όταν όλη η άλλη ποιητική πρωτοπορία (της γενιάς του '30, στην οποία ουσιαστικά ανήκει) αναζητώντας το καινούργιο καταλήγει στον ελεύθερο στίχο, εκείνος υποχωρεί στον άψογο μετρικά στίχο". Κάτι ανάλογο έκαναν, ως προς τη γλώσσα, τόσο ο Εγγονόπουλος όσο και ο Εμπειρίκος [...]».

 

(Καλοκύρης, Δ., 2004, Χρυσόσκονη στα γένια του Μαγγελάνου, Νίκος Καββαδίας,
Αθήνα, Άγρα, 2η, σελ. 46)

 

3. Το κείμενο

Πούσι

Διδακτικές επισημάνσεις

Επιδιώκεται οι μαθητές:

• Πρωτίστως να απολαύσουν το ποίημα, είτε μέσα από τη μουσική είτε με την ανάγνωση.

• Αφού οικειωθούν το κείμενο, να παρουσιάσουν τα στοιχεία ποιητικής του Καββαδία (εικόνες, θάλασσα, χαρακτήρες κ.ά.). Ιδιαίτερα να συζητηθεί ο ρόλος της γυναικείας οπτασίας.

• Με κατάλληλους διδακτικούς χειρισμούς οι μαθητές είτε ανά ομάδες είτε όλοι ως άτομα να διερευνήσουν το ποιητικό πλαίσιο —πραγματικό και φανταστικό— και να το συζητήσουν στην τάξη (σκηνική διάρθρωση και θαλασσινή γεωγραφία).

• Να σχολιάσουν τη λειτουργία των αντιθέσεων (στεριά vs θάλασσα, ερχομός vs φυγή) και τον τρόπο ανάδειξης των εικόνων. Επίσης να γίνει συζήτηση για τη γλώσσα του Καββαδία, για τη στίξη και για την εξωτερική μορφή του ποιήματος, καθώς όλα αναδεικνύουν τη στενή σχέση μορφής και περιεχομένου.

• Αφού εστιαστεί η προσοχή στην τελευταία στροφή, να σχολιαστεί με όλες της τις προεκτάσεις.

• Αφού γίνει η ανάγνωση του ποιήματος, οδηγούνται οι μαθητές στη μελέτη των εξωκειμενικών στοιχείων, π.χ. εργοβιογραφικά του ποιητή, ένταξη στο λογοτεχνικό ρεύμα κ.ά. με στόχο να γίνει ευκολότερα η ερμηνεία του ποιήματος.

 

Συμπληρωματική ερώτηση - δραστηριότητα

 

• Να συζητηθεί η σχέση της ποίησης του Καββαδία με τη μουσική και να κατατεθούν προφορικά τα βιώματα των μαθητών, π.χ. αν τους αρέσει αυτή η ποίηση και γιατί ή γιατί δεν τους συγκινεί, αν υπάρχει αρνητική στάση.

 

Παράλληλα κείμενα

α) Εμπειρίκος, Γραπτά

 

«Σταθεροποιημένος στη θέσι αυτή, ύψωσα το βλέμμα μου και έμεινα άναυδος. Είχα αντικρύσει την ξύλινη γοργόνα του καραβιού [...]. Ήτο μια κόρη εκπάγλου καλλονής ετούτη η γοργόνα[...]. Η γοργόνα ανέπνεε! [...] Η ωραία γοργόνα δεν ήτο ξύλινη. Ήτο ζωντανή, [...]. Τότε, με μιας, κατάλαβα γιατί ποθούσα τόσο το θηλυκό καράβι. [...] "Αφροδίτη!" φώναξα έξαλλος [...]. Η γοργόνα έσκυψε το κεφάλι της προς εμέ και είπε: "Όχι Αφροδίτη. Μανταλένια" [...]. Παρατώντας τα κουπιά, ανέβηκα στην τραβέρσα της βάρκας και με ένα σάλτο, [...] πήδηξα και βρέθηκα γαντζωμένος στην ζωντανή γοργόνα, [...] "Σηκώστε τις άγκυρες!"».

(Εμπειρίκος Ανδρέας, 1980, Γραπτά , Αθήνα, Άγρα, σελ.109, 110, 111, 112)

 

β) Νίκος Καββαδίας, Μαρέα

Ο Αλτεμπαράν ψάχνει να βρει μες στα νερά

το παλινώριο που τον γέλασε δυο κάρτες.

Στης προβολής να τρέχουν βλέπαμε τους χάρτες

του Chagall άλογα—τσίρκο του Seurat.

 

Πυξίδα γέρικη —ataxie locomotrice—

και στοιχειωμένη από τα χείλια σου σφυρίχτρα.

Στην κόντρα γέφυρα προσμένατε κ' οι τρεις

να λύσει τ' άστρο του Αλμποράν η χαρτορίχτρα.

 

Της τραμουντάνας τ' άστρο, τ' άστρα του Νοτιά

παντρεύονται με πορφυρόχρωμους κομήτες.

Του Mazagan οι θερμαστές οι Σοδομίτες

παίξαν του Σέσωστρη την κόρη στα χαρτιά.

 

Η ξύλινη που όλοι αγαπήσαμε Γοργόνα,

καθώς βουτά παίρνει παράξενες ανάσες.

Προτού κολλήσουμε για πάντα στις Σαργάσσες,

μας πρόδωσε μ' ένα πνιγμένο του Νορόνα.

 

Πουλιά στα ξάρτια —καραντί— στεργιανή ζάλη Χελιδονόψαρα — πνιγμένου δαχτυλίδι.

Του ναυτικού το δυσκολότερο ταξίδι

το κυβερνάν του Μαγελάνου οι παπαγάλοι.

 

Η καραβίσια σκύλα οσμίζεται ρεστία

και το κορμί σου το νερό που θα καλάρει.

Τη νύχτα οι ναύτες κυνηγάνε το φεγγάρι

και την ημέρα ταξιδεύουνε στ' αστεία.

 

Από τη συλλογή Πούσι

 

Γλωσσάρι

Αλτεμπαράν =αστερισμός Αλμποράν=φάρος στο ομώνυμο νησί

Παλινώριο =όργανο που μετράει το αζιμούθιο του ήλιου, σε συνδυασμό με την ώρα, την ηλιακή κλίση και το πλάτος Καραντί=κυματισμός, φουσκοθαλασσιά, κυματισμός από διερχόμενο πλοίο

Ρεστία =κυματισμός

Νορόνα =Ισπανός στρατιωτικός και ποιητής κόμης Νορονά 1760-1815· ίσως το νησί Νορόνα στον Ατλαντικό Ωκεανό

Μαρέα =παλίρροια

 

Ερωτήσεις

• Να βρεθούν ομοιότητες στο απόσπασμα από τον Εμπειρίκο και στο «Πούσι» του Καββαδία.

• Να εντοπιστούν τα στοιχεία ποιητικής του Καββαδία στο ποίημα «Μαρέα» και να συζητηθούν εκείνα που απαντούν και στο ποίημα «Πούσι».

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Ανθολογία-Γραμματολογία, 1980-90, Η Ελληνική Ποίηση , Επιμέλεια Κ. Στεργιόπουλος, Αθήνα, Σοκόλης, σελ.514-527.

Δάλλας Γ., 1989, Πλάγιος Λόγος , Αθήνα, Καστανιώτης.

Καλοκύρης Δ., 2004, Χρυσόσκονη στα γένια του Μαγγελάνου, Νίκος Καββαδίας , Αθήνα, Άγρα.

Καρβέλης Τ., 2001, Δεύτερη Ανάγνωση , Αθήνα, Σοκόλης.

Κασόλας Μ., 2004, Νίκος Καββαδίας, Γυναίκα-Θάλασσα-Ζωή , Αθήνα, Καστανιώτης.

Κεντρωτής Γ., 2003, Πόσα χουνέρια και τι πλεκτάνες!, Αθήνα, Τυπωθήτω.

Κόρφης Τ., 1994, Νίκος Καββαδίας , Αθήνα, Πρόσπερος.

Μικέ Μ., 1994, Η «Βάρδια» του Νίκου Καββαδία, Αθήνα, Άγρας.

Saunier Guy, 2004, Έρευνα στον μυθικό κόσμο του Ν. Καββαδία, Αθήνα, Άγρας.

Σουρή Ν., 1984, Ένα ταξίδι στον κόσμο του ποιητή της θάλασσας Ν. Καββαδία, Αθήνα, Αδελφότητα Κεφαλλήνων και Ιθακισίων, Νο 2

Τράπαλης Γ., 2003, Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καββαδία, Αθήνα, Άγρα.

Χριστιανόπουλος Ντ., 1988, Συμπληρώνοντας Κενά. Σολωμός, Καβάφης, Καββαδίας, Λούκας, Λαούρδας, Αθήνα, Ρόπτρον.

 

 

 

Νίκος Καββαδίας
Αφιέρωμα στον Νίκο Καββαδία [πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου]
Εποχές και Συγγραφείς. Νίκος Καββαδίας (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Παρασκήνιο. Ο ποιητής Νίκος Καββαδίας (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Βικιπαίδεια
ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
Βιβλιοnet
στο nektarios.gr
μελοποιημένα ποιήματα στο stixoi.info

Βιογραφικό ,

---