1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Η παρουσία του Ανδρέα Εμπειρίκου στα ελληνικά γράμματα με την Υψικάμινο το 1935 τάραξε το λογοτεχνικό κλίμα και τους εκπροσώπους της γενιάς του 1930 (Καραντώνη, Σεφέρη κ.ά.). Η μεταστροφή και το αρνητικό κλίμα για τον Υπερρεαλισμό άλλαξε με τις εκδόσεις και τα γραπτά του Ελύτη. Ο Εμπειρίκος κομίζει μεγάλη αλλαγή σε μορφή και περιεχόμενο, που ανατρέπουν τα καθιερωμένα με την Υψικάμινο και με το πεζό Αργώ ή Πλους Αεροστάτου. Η ποίησή του αναδεικνύει ό,τι κρύβεται στο υποσυνείδητο, δεν υπάρχουν ποιητικές και μη λέξεις, δεν υπάρχουν θέματα που σοκάρουν, ο στίχος γίνεται τόσο πεζολογικός ώστε να μιλάμε για ποίηση σε πρόζα. Το κίνημα του Υπερρεαλισμού, που ξεκίνησε από τη Γαλλία, δεν υλοποίησε το κοινωνικό του όραμα, αλλά έστρεψε την καλλιτεχνική και ποιητική του όραση σε πεδία ανεξερεύνητα, εκεί όπου όνειρο και πραγματικότητα διαπλέκονται, εκεί όπου συνομιλούν το λογικό με το παράλογο και όπου το Εγώ συναντιέται με το καθολικό Εγώ. Ο Εμπειρίκος, ψυχαναλυτής και υπερρεαλιστής, έγινε ο μαγνήτης γύρω από τον οποίο μαθήτευσε αρχικά η υπερρεαλιστική ομάδα στην Ελλάδα.

Τα έργα του είναι: Υψικάμινος, Ενδοχώρα, Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία, όπου η γραφή είναι σε μορφή πρόζας με αυτοβιογραφικά στοιχεία, Αργώ ή Πλους Αεροστάτου, Ο Δρόμος, Οκτάνα, όπου υπάρχει συμπαρουσία του έρωτα και του θανάτου, Αι Γενεαί Πάσαι ή Η Σήμερον ως Αύριον και ως Χθες, σε πεζολογικό στίχο, το ερωτικό στοιχείο δεν έχει δοξαστικό χαρακτήρα, αλλά διαπερνάει όλα τα ποιήματα μέσα από την οργάνωση των συνειρμικών σχέσεων, και Ο Μέγας Ανατολικός (τόμοι 8).

 

2. Η κριτική για το έργο του

Για την Ενδοχώρα και την Υψικάμινο

«Το πιο αξιόλογο μέρος της ποίησης του Εμπειρίκου βρίσκεται στις πρώτες ποιητικές του συλλογές, στην Υψικάμινο και την Ενδοχώρα, ιδίως την δεύτερη όπου ο ποιητής δουλεύει σχεδόν πάντοτε την "πρώτη ύλη" και ασφαλώς απορρίπτει πολύ από το πρωτογενές υλικό που συνήθιζε να κρατά στην Υψικάμινο. Έτσι μέσα στο σύνολο του έργου του μπορούμε να διακρίνουμε την ακόλουθη πορεία: 1) Υψικάμινος: Η ακατέργαστη πρώτη ύλη της αυτόματης γραφής[...]. 2) Ενδοχώρα: Η μέριμνα του κατεργασμένου κι ολοκληρωμένου ποιήματος είναι εμφανής.[...] Αυτή η διάθεση, εξάλλου, τον κάνει να γίνεται επιγραμματικός πολύ συχνά, όπως στον "Πλόκαμο της Αλταμίρας" [...].Ο Εμπειρίκος είναι ποιητής του μεγάλου Οίστρου».

 

(Νικολαΐδης Αρ., 1985, «Η Οργασμική "Ιδεολογία" του Εμπειρίκου και η Ποίησή του»,
Χάρτης, Αφιέρωμα στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τεύχη 17/18, Αθήνα, σελ. 593-94)

 

Για την Ενδοχώρα, την Οκτάνα και τα Γραπτά

«Σε πολλά απ' αυτά (ποιήματα από την Ενδοχώρα) η Επιφωνηματική Φράση ως στοιχείο σύνθεσης, συνδυασμένη με επαναληπτικά σχήματα, καθορίζει τη δομή του ποιητικού υλικού [...]. Ο συνδυασμός σχημάτων προσφώνηση ή επίκληση και αναφώνηση ή επιφώνηση σε επαναφορά θα καταστεί μοτίβο σε συνθέσεις της Ενδοχώρας, της Οκτάνας και της Η σήμερον ως αύριον και ως χθες».

 

(Ακριτόπουλος Αλ., 2000, Για την ποιητική και τη ρητορική του Α. Εμπειρίκου,
Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σελ. 17, 18-19)

 

«Γνωστό είναι το τρίτο ποίημα της ενότητας του 1936-1937 "Ο πλόκαμος της Αλταμίρας", όπου η ποίηση "ορίζεται" και εικονοποιείται με όρους της τεχνικής, με την εικόνα του ποδηλάτου [...]. Η μεταφορά αυτή της ποιητικής λειτουργίας, και ειδικά της υπερρεαλιστικής ποιητικής, προσλαμβάνει ιδιαίτερη σημασία αν αναγνώσουμε παράλληλα ένα από τα πρώτα Γραπτά, που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο "Τα κείμενα" και έχει γραφεί το 1937. Το κείμενο αυτό αναφέρεται σε έναν μυστηριώδη ποδηλάτη που περιτρέχει σε ατέρμονες διαδρομές την πολιορκημένη πόλη του και εμψυχώνει τους κατοίκους. [...] Διαφανής είναι η αλληγορική σημασία του ακάματου ποδηλάτη-ποιητή που δρα πέρα από τα καθιερωμένα και συμβατικά, σε ένα ανώτατο επίπεδο κοινωνικής αλληλεγγύης, δηλαδή υπερρεαλιστικά. Με τον τρόπο αυτό η αλληγορία των Γραπτών φωτίζει το ποίημα της Ενδοχώρας, που πρωτογενώς μετουσιώνει μέσα από την εικονοποιΐα του τη δράση τού ποδηλάτη-ποιητή σε εξαγγελία κοινωνικής ποιητικής. [...] Ο Εμπειρίκος πραγματοποιεί, μέσα από τα κείμενα της Ενδοχώρας, μια άλλη νοσταλγική επάνοδό του ή οραματισμό του: συγκεκριμένα τη νοσταλγική ενοποίηση της ελληνικής γλώσσας».

 

(Γιατρομανωλάκης Γ., 21983, Ανδρέας Εμπειρίκος, ο ποιητής του έρωτα και του νόστου,
Αθήνα, Κέδρος, σελ.103-4, 105)

 

«Η ποιητική ατμόσφαιρα της Ενδοχώρας είναι γεμάτη από έναν ερωτισμό διαυγή, λυρικό και ευτυχισμένο.[...] Ωστόσο η Ενδοχώρα σημειώνει το τέλος της λυρικής και ποιητικής του περιόδου. Η δεύτερη περίοδος περιλαμβάνει τα πεζά έργα του, όπου, μέσα από την ποιητική διήγηση και τη μυθιστορηματική πλοκή —δείγματος χάριν Αργώ ή πλους αεροστάτου, Μέγας Ανατολικός—, εμπλέκεται η προσωπική του μυθολογία σφραγισμένη από ψυχαναλυτικά και υπερρεαλιστικά σημεία. [...] Μυθολογικά θέματα και πρόσωπα δίνουν στον ποιητή το αναγκαίο υλικό για να ανοίξει το όραμά του για ένα άλλο είναι μέσα σ' ένα κόσμο άλλο "άνευ ορίων και όρων"».

 

(Διαμ. Αναγνωστοπούλου, 31999, Η Ποιητική του έρωτα στο έργο του Α. Εμπειρίκου,
Αθήνα, Ύψιλον, σελ.45)

 

3. Τα κείμενα

β. Ηχώ

Στο ποίημα «Ηχώ» κυριαρχεί η αίσθηση της στέρησης, της εφηβικής μοναξιάς, γίνεται κατάδυση στην εφηβική μυθολογία και επιστροφή στην οδυνηρή πραγματικότητα. Εδώ το τοπίο του δάσους συνομιλεί με ένα άλλο ποίημα του Εμπειρίκου από την Υψικάμινο, τα «Χειμερινά σταφύλια», π.χ. «όπως συμβαίνει κάθε φορά που ξεχνιέται από τον δασοφύλακα το αστροπελέκι του στο δάσος» (σελ. 39).

 

Διδακτικοί στόχοι

Επιδιώκεται:

• Να γίνει κατανοητός ο ρόλος του υποσυνειδήτου, έτσι όπως δίνεται ποιητικά με τη σημειωτική των λέξεων και των ποιητικών φράσεων, π.χ. «αντηχούν ακόμη», «η δόνησις κάθε κτυπήματος», «κρατώντας μες στο στόμα τους τραγούδια», «Καθώς αραιώνουν με πελέκια τους κορμούς».

• Να γίνει αντιληπτή η παρουσία του χρόνου ως τότε και τώρα.

• Να αναδειχθούν οι εικόνες και η σημειωτική και ποιητική λειτουργία λέξεων και φράσεων («βόμβος», «βαριές σταγόνες», «αγιάζει», «ιδού», «δόνησις», «πελέκια», «δάσος», «σπηλιές», «ηχώ», «αντήχηση» κ.ά.).

• Να αντιληφθούν τον ρόλο της μεταφοράς και την ποιητική λειτουργία του συμφυρμού στον στίχο, π.χ. «Κρατώντας στο στόμα τους τραγούδια».

• Να αντιληφθούν το διπολικό ζεύγος ζωή vs θάνατος και να αναδειχθεί τόσο η παντοδυναμία της φύσης (δάσος-φύση-άνθρωπος) όσο και η σχέση συνέχειας-τομής και ισορροπίας-υπέρβασης, που χαρακτηρίζουν την υπερρεαλιστική γραφή του Εμπειρίκου.

• Να κατανοηθεί η εξωτερική μορφή του ποιήματος (κεφαλαιογράμματη η πρώτη λέξη σε κάθε στίχο, στίξη, γλώσσα του ποιήματος, συνύπαρξη γ' και α' πληθυντικού προσώπου).

 

Διδακτικές επισημάνσεις

Το ποίημα «Ηχώ» θα μπορούσαμε να το δούμε ως ένα παιχνίδι ηχητικών εικόνων και ως μια πρόκληση για δική μας παρέμβαση, ώστε να συμπληρώσουμε τα όσα υπονοεί το ποίημα. Ο πρώτος στίχος δίνει τον ήχο και τα βήματα που έρχονται στη μνήμη ως ακουστική ατμόσφαιρα «αντηχούν ακόμη». Το σκηνικό του δάσους, με την επανάληψη «Μέσα στο δάσος, μες το δάσος», καλεί όλους μας να δώσουμε τη δική μας εμπειρική κατάθεση ή να φτιάξουμε με τη φαντασία το δικό μας δάσος με εικόνες, λέξεις και ιδέες που διαχέονται στο ποίημα. Οι λέξεις «βόμβος», «βαριές σταγόνες», «αγιάζει», «ιδού», «δόνησις», «πελέκια», «τραγούδια», «παιδιά», «κρυφτούλι», «δάσος» δημιουργούν έναν κόσμο χαράς, έναν παιδότοπο, ένα είδος παραδείσου, που καταστρέφεται από τον υλοτόμο, τον πραγματικό ή και τον μεταφορικό, τον χρόνο και τον θάνατο. Παρατηρούμε την ξεχωριστή θέση του ήχου που γίνεται, με το πέρασμα των χρόνων στην ψυχή μας, ηχώ και αντήχηση, όπου η ηχώ μάς πάει στο παιδικό μας σύμπαν και η αντήχηση σε μια ώριμη ηλικία. Ερμηνεύονται οι στίχοι «Κρατώντας μες στο στόμα τους τραγούδια» και «Καθώς αραιώνουν με πελέκια τους κορμούς» και επισημαίνεται ότι ο δεύτερος στίχος παραπέμπει σε καταστροφή ανατρέποντας την εικόνα των τεσσάρων πρώτων στίχων, στοιχείο που επιτείνεται με τη λέξη «δόνησις» (ακουστική εικόνα). Αποκωδικοποιείται ο συμφυρμός «κρατώντας τραγούδια» αντί «κρατούν πελέκια και τραγουδούν τραγούδια», καθώς ο συμφυρμός, οι εικόνες και η σημειωτική των μετοχών «κρατώντας» και «αραιώνουν» δημιουργούν ποιητικότητα, αλλά και αίσθηση τραγικότητας και ανατροπής του παιδότοπου.

Όλο το ποίημα κινείται στο γ' πρόσωπο, εκτός από τον α' στίχο, στον οποίο δίνεται το πρώτο πρόσωπο με το «μας», στήνοντας μια αντίθεση σε αυτούς και εμάς, που γινόμαστε μάρτυρες και έρμαια αυτής της καταστροφής του ζωτικού χώρου, ενός χώρου μνήμης, «ηχώ και αντήχηση» μιας άλλης εποχής. Επισημαίνεται σε μια γενική θεώρηση η νοσταλγία που αναδύεται από το βάθος της ψυχής για τον τόπο ( εικόνες στίχων 2-4), σε αντίθεση με τον πόνο της καταστροφής (στίχοι 5-10). Το ποίημα δομείται σε δυο αντίθετες εικόνες, τη θετική (στίχοι 2-4) και την αρνητική (5-10), στην οποία μάς εισάγει ο ποιητής με το δεικτικό και βιβλικό «Κι ιδού», που έλκει την προσοχή μας. Προσέχουμε τις συνηχήσεις των λέξεων, τον πεζολογικό στίχο και όλα όσα συμβάλλουν στην ποιητική τέρψη και επαυξάνουν την πληροφορικότητα του ποιήματος. Γίνεται ανακεφαλαίωση με τον λόγο των μαθητών και τις ερωτήσεις του βιβλίου.

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - δραστηριότητες

• Το θέμα της ποιητικής γλώσσας του Εμπειρίκου έχει απασχολήσει την κριτική και πολλούς μελετητές του έργου. Ο ποιητής στο περιοδικό Χάρτης 17/18, 1985 έχει δώσει σχετική συνέντευξη. Αφού λάβετε υπόψη σας τη συνέντευξη αυτή ή άλλες μελέτες και αφού μελετήσετε κάποιες συλλογές του ποιητή να σχολιάσετε το θέμα της ποιητικής του γλώσσας.

• Αφού συγκεντρώσετε από διάφορους ποιητές στίχους ή χωρία που ορίζουν την ποίηση, να αναπτύξετε τις σκέψεις σας σχετικά με την αδυναμία ενός ορισμού ίδιου ή συγκλίνοντος.

• Να συγκεντρωθούν στίχοι ή χωρία με αναφορά στον ορισμό της ποίησης από ποιητές και άλλους λογοτέχνες και να σχολιαστούν.

• Αφού δοθούν και άλλα ποιήματα από την ίδια ή άλλη συλλογή, μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες και να παρουσιάσουν την ποιητική εξελικτική πορεία στη γραφή του ποιητή (μοτίβα, συνοχή, εξωτερική μορφή των ποιημάτων κ.ά.).

 

Παράλληλα κείμενα

1. «Τα κείμενα» από τη συλλογή Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία

«Καθισμένος στην σέλα του, περιήρχετο την πόλι, ποδηλατών νυχθημερόν, με απαράμιλλη ψυχραιμία, και κατά τις σφοδρότερες ακόμη στιγμές του βομβαρδισμού. Κανείς δεν εγνώριζε από πού ήρχετο. Κανείς δεν εγνώριζε ποιος ήτο.[...] Μόνον αυτός έμοιαζε να γνωρίζη τα πάντα. Εισδύων με απόλυτη άνεσι σε όλες τις συνοικίες [...]. Ωστόσο εμφυσούσε συνάμα νέας δυνάμεις στις ψυχές των και πίστι στον καθένα για την αγαθή έκβασι του πολέμου. Όχι με λόγια, μα έτσι, με το σεμνό και ατάραχο ύφος του, με την σταθερή περιστροφή της αναπτύξεως του ποδηλάτου του, με την σθεναρά σιωπή του, κατά τις απειράριθμες διελεύσεις του. Καμία επίδειξις εύκολης δε-ξιοτεχνίας, κανένα τσαλίμι ακροβάτου ή δημεγέρτου δεν συντελούσε στην δημιουργία της βαθειάς εντυπώσεως που ενεποίει στους κατοίκους, κάθε φορά που τους αντίκρυζε».

 

(Α. Εμπειρίκος, 1991, Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία, Αθήνα,
Άγρα, σελ. 48, 49)

 

2. Το ποίημα που ακολουθεί έχει στίχους σε πλάγια γραφή, που προέρχονται από την Ενδοχώρα, Ο Πλόκαμος της Αλταμίρας του Α. Εμπειρίκου, και στίχους σε όρθια γραφή του Έκτορα Κακναβάτου, που συνομιλεί και προεκτείνει τη γραφή του Εμπειρίκου με τη δική του ποιητική γραφή.

 

Η ποίησις είναι ανάπτυξι στίλβοντος ποδηλάτου. Μέσα της όλοι μεγαλώνουμε.

Η ποίηση είναι ανάφλεξη παφλάζουσας φορβάδος. Ε-

πάνω της όλοι επιβαίνουμε. Οι δρόμοι της είναι εσώ-

ρουχα δορκάδων. Τα άνθη συνεισφέρουν σ' εξαπτέ-

ρυγα. Στους κάλυκές των εκκολάπτουν σπέρματα

ιμέρου.

Η κύηση αυτή δεν έχει τέλος.

 

(Έ. Κακναβάτος, 2001, Υψικαμινίζουσες Νεοπλασίες,
Αθήνα, Άγρα, σελ. 31)

 

• Να συζητηθεί η συνομιλία των ποιημάτων «Ηχώ» και «Κείμενα» του Α. Εμπειρίκου και να σχολιαστεί ο ρόλος του ποδηλάτη.

• Με βάση το δεύτερο παράλληλο να αναδειχτεί τόσο η συνομιλία των δύο υπερρεαλιστών ποιητών, όσο και τα όμοια ή διαφορετικά στοιχεία της ποιητικής γραφής τους (βλ. και το ανθολογημένο ποίημα του Κακναβάτου στο Γ' τεύχος λυκείου «Ώρα Δειλινή»).

 

Βιβλιογραφία

Ακριτόπουλος, Αλ., 2000, Για την ποιητική και τη ρητορική του Α. Εμπειρίκου, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Αναγνωστοπούλου, Δ., 1999, Η ποιητική του έρωτα στο έργο του Α. Εμπειρίκου, Αθήνα, Ύψιλον.

Αργυροπούλου, Χρ., 2001, «Έρωτας και ερωτισμός με τον τρόπο του Α. Εμπειρίκου», Αφιέρωμα της ΠΕΦ, Έτος Ανδρέα Εμπειρίκου 2001, τεύχος 76, Αθήνα.

Βαλαωρίτης, Ν., 1989, Ανδρέας Εμπειρίκος, Αθήνα,Ύψιλον.

Βουτούρης Π., 1997, Η συνοχή του τοπίου. Εισαγωγή στην ποίηση του Α. Εμπειρίκου, Αθήνα, Καστανιώτης.

Γιατρομανωλάκης, Γ., 21994, Α. Εμπειρίκος, ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, Αθήνα, Κέδρος.

Νικολαΐδης Αριστ., 1985, «Η Οργασμική "Ιδεολογία" του Εμπειρίκου και η Ποίησή του», Χάρτης, Αφιέρωμα στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τεύχη 17/18, Αθήνα, σελ. 593, 594.

Saunier Guy, 1999, Α.Εμπειρίκος. Μυθολογία και ποιητική, Αθήνα, Άγρας. Αφιερώματα

Περ. Χάρτης, 1985, Αφιέρωμα στον Α. Εμπειρίκο, Αθήνα, 17/18 Ύψιλον. Μνήμη Ανδρέα Εμπειρίκου, 1987, Εκδηλώσεις στην Άνδρο, δέκα χρόνια από τον θάνατό του, Αθήνα, Ύψιλον.

Περ. Διαβάζω, 1995, Αφιέρωμα στον Εμπειρίκο, τεύχος 358, Αθήνα.

Περ. Δέλεαρ, 2000, Ανδρέας Εμπειρίκος, τεύχος 3, Αθήνα.

Περ. Πόρφυρας, 2001, Αφιέρωμα στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τεύχος 101, Κέρκυρα.

Περ. Φιλολογική, 2001, Αφιέρωμα Άγγελος Σικελιανός, Ανδρέας Εμπειρίκος, τεύχ. 76, Αθήνα.

Περ. Αντί, 2001, Ανδρέας Εμπειρίκος 1901-1975, τεύχος 731, Αθήνα.

Περ. Ομπρέλα, 2001-2, Αφιέρωμα Ανδρέας Εμπειρίκος, τεύχος 55, Αθήνα.

Περ. Νέα Εστία, 2002, Αφιέρωμα στον Α.Εμπειρίκο, τεύχος 1744.

Περ. Ουτοπία, 2002, Αφιέρωμα στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τεύχος 49, Αθήνα.

Περ. Πόρφυρας, 2005, «Αφιέρωμα: Κάλβος, Σικελιανός, Σεφέρης, Ελύτης, Εμπειρίκος», τεύχος 115, Κέρκυρα.

 

 

 

Ανδρέας Εμπειρίκος
στις Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στο Βιβλιοnet
αναγνώσεις ποιημάτων στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού
στη Βικιπαίδεια
μελοποιημένα ποιήματα στο stixoi.info
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
εκπομπή ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ
εκπομπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ
εκπομπή Η ΔΕ ΠΟΛΙΣ ΕΛΑΛΗΣΕΝ

Βιογραφικό ,

---