1. Εισαγωγικά στοιχεία

 

«Τα ιστορικά αναφέρονται σε διάφορα εντυπωσιακά γεγονότα, που συνέβησαν στο χώρο ή στα όρια του έθνους μας. Αξίζει να παρατηρηθεί πως τα γεγονότα αυτά συνήθως είναι θλιβερά [...]. Σπάνια και πού βρίσκουμε κανένα τραγούδι απ' αυτά, που μιλάει για ευχάριστα περιστατικά. Στα ιστορικά υπάγονται και όλα τα σατιρικά τραγούδια, που έλεγε ο λαός κατά τους κομματικούς αγώνες απ' τη βυζαντινή ακόμα εποχή. Επίσης και άλλες κατηγορίες τραγουδιών, όπως τα ακριτικά, τα κλέφτικα, από μια άποψη ιστορικά είναι.»

 

(Γ. Ιωάννου, Τα δημοτικά μας τραγούδια, Ερμής, Αθήνα, 1994, σελ. 18)

 

2. Η κριτική για τα δημοτικά τραγούδια της ενότητας

 

«Ο ανθρωπομορφισμός της φύσεως με σκοπό την αισθητοποίηση ανθρώπινων σχέσεων είναι κοινό σε ελληνικά και σέρβικα κυρίως τραγούδια. Σε μας ο ανώνυμος ποιητής αναφέρει ολοήμερο θρήνο πουλιών "Ανατολής και Δύσης", για την άλωση της Αδριανουπόλεως [...]. Σε συμφορές, που κυρίως αναφέρονται σε εχθρικές επιδρομές, σε εξανδραποδισμούς και ερημώσεις πόλεων, πάλι τα πουλιά μοιρολογούν ή τα ρωτούν να δώσουν σχετικές πληροφορίες […]. Και σε σέρβικο επικό τραγούδι, που αναφέρεται στη μάχη των Σέρβων κατά των Τούρκων, με αρχηγό τον κράλη (βασιλιά) Λάζαρο, που έγινε στις 18 Ιουνίου 1389 στην πεδιάδα του Κόσσοβου, πουλιά φέρνουν στη μάννα εννιά παλληκαριών τη λυπητερή του φόνου των είδηση:

Δυο μαύρα όρνια να πετούν κ' είν' καταματωμένα.
Στην κατοικιά των Γιούγοβιτς έρχονται και καθίζουν.
— Μην είδατε το Λάζαρο, το γενναίο στρατό τον,
θα 'ρθονν στο σπίτι νικητές οι εννιά λεβεντογιοί μου;
— Το βασιλιά σας Λάζαρο, το δυνατό στρατό του
τον είδαμε, μα εννιά άλογα χωρίς τις σέλλες ήταν.»

 

(Δ. Β. Οικονομίδης, Από τα δημοτικά μας τραγούδια, τόμος Α', Φιλιππότης, Αθήνα, 1997, σελ. 236-240)

 

«Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στον πιο βαθύ θρήνο [Πάρθεν η Ρωμανία] δίνεται κωδικοποιημένη, αλλά υπαρκτή, η ελπίδα για εθνική αποκατάσταση, όπως και στο θεματολογικά συναφές τραγούδι της Αγια-Σοφιάς. Αυτή η εμμονή στην επιβίωση του Γένους, που αποκτά μάλιστα μεταφυσική διάσταση, ώστε να γίνει πιο σίγουρη, συγκίνησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη, ο οποίος σχολίασε ποιητικά το τραγούδι με το ποίημά του: ΠΑΡΘΕΝ.»

 

(Μ. Γ. Βαρβούνης, Η διδασκαλία του δημοτικού τραγουδιού στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση,
Σμίλη, Αθήνα, 1998, σελ. 105-106)

 

«Το τραγούδι της Δέσπως θεωρείται απ' τα δυνατότερα δημοτικά μας τραγούδια της εποχής της τουρκοκρατίας. Αποτελεί ποιητικό κορύφωμα. Κατατάσσεται στα ιστορικά. Πολλοί, μέχρι τώρα, έχουν μελετήσει την καταπληκτική έκφραση και δομή του. Το ηρωικό περιεχόμενο με τη λιτή και υποβλητική μορφή φτάνουν εδώ σε ιδανική συνταύτιση.»

 

(Γ. Ιωάννου, Εφήβων και μη, Κέδρος, Αθήνα, 1982, σελ. 306)

 

«Ο πρώτος στίχος [Της Δέσπως] είναι κρουστός, με βαρύτητα περιεχομένου, απαλλαγμένος από περιττολογίες, δωρικός. Πρώτη λέξη όλου του τραγουδιού είναι μια λέξη, που με το νόημά της κυριαρχεί σ' ολόκληρο το προοίμιο. Και οι πέντε πρώτοι στίχοι αυτόν τον "αχό", την πρώτη λέξη του τραγουδιού σαν ηχεία την πολλαπλασιάζουν και τη διαδίδουν. [...] Αλλά και η ανεξάρτητη παράθεση των δύο ημιστιχίων του πρώτου στίχου επίτηδες σχηματίζεται έτσι, για να προξενήσει μεγαλύτερη ένταση. [...] Αυτό είναι "το συνήθως γινόμενο", το λογικότερο. "Το άπαξ γινόμενο" και απροσδόκητο είναι αυτό που συμβαίνει τώρα: Ένας πύργος, μακριά από το Σούλι, και μέσα μια Σουλιώτισσα, χωρίς άντρα βοηθό, πολεμάει με πλήθος άντρες, τους Αρβανίτες του Αλή πασά. Ακριβώς γι' αυτό, επειδή η σπουδαιότερη λέξη είναι "η Δέσπω", για τούτο μπαίνει πρώτη-πρώτη, αγκωνάρι φανταχτερό σ' ολόκληρο το στίχο. [...] τα "άστοχα" ή και "άσκοπα" ερωτήματα [...] προορίζονται να προβάλουν εντονότερα την προσωπικότητα της Δέσπως. [...] Ταυτολογία και συνωνυμία είναι αγκαλιασμένες στον ίδιο στίχο [στ. 7]. Τα ημιστίχια του ίδιου στίχου παρουσιάζονται πρώτα ομοιόαρκτα και στη συνέχειά τους συνώνυμα. [...] η ηρωική Σουλιώτισσα απαντά με ένα "η Δέσπω", που είναι κάτι σαν τρίτο, έξω από το "εγώ". Τι συμβαίνει; Νομίζω ότι γίνεται μια σκόπιμη και έντονη προβολή της ιδέας ότι, αν το Σούλι προσκύνησε και αν η Κιάφα τούρκεψεν, η Δέσπω, εκείνη η Σουλιώτισσα που την έλεγαν Δέσπω Μπότσαρη και που ανήκει σ' εκείνους τους τόπους, δεν έκαμε αφέντες Λιάπηδες. [...] Στη λέξη "σκλάβα", που επίτηδες την είπαν δύο φορές, η Σουλιώτισσα με τη σειρά της επίτηδες δύο φορές τονίζει και εκείνη το "δεν". [...] ο διάλογος υπήρξε ζωηρότατος, πλουτισμένος με δραματικό νόημα και με πλούσιο ψυχικό μεγαλείο. [...] Το δημοτικό τραγούδι της Δέσπως δικαιώνει την ποιητική του αποστολή. Απομέ-νουν όμως τρεις ακόμη στίχοι (10-13). Στον πρώτο απ' αυτούς πάλι η σπουδαιότερη λέξη [δαυλί] μπαίνει πρώτη, σαν βαρύ αγκωνάρι [...]. Αλλά και στον επόμενο στίχο η λέξη με το βαρύτερο νόημα [σκλάβες] πάλι μπαίνει πρώτη. [...] Μοναχικός προβάλλει ο τελευταίος στίχος, και σ' αυτό πολύ μοιάζει με τον πρώτο στίχο του τραγουδιού, που και αυτός είναι απομονωμένος. Ο στερνός στίχος έχει δυνατά και τα δύο του ημιστίχια. Με αυτά κλείνεται ο λόγος την ίδια στιγμή που μια δυνατή έκρηξη και μια λάμψη μεγάλη γεμίζουν το χώρο. [...] ο τελευταίος στίχος μοιάζει στο ύφος με τον πρώτο. Όμοιοι και οι δύο σε επιγραμματικότητα. [...] Ανάμεσά τους ένας ζωηρός διάλογος ακούγεται που μας αποκαλύπτει την ηρωική ψυχή της Δέσπως.»

 

(Κ. Ρωμαίος, Η ποίηση ενός λαού, Αθήνα, 1968, σελ. 238-244)

 

3. Τα κείμενα

 

δ. [Της Δέσπως] (25 Δεκεμβρίου 1803)

Διδακτικές επισημάνσεις

• Να επισημανθεί η απλή αρχιτεκτονική του τραγουδιού: τυπικό εισαγωγικό μοτίβο (για να κεντρίσει το ενδιαφέρον του ακροατή και να διαγράψει το θεματικό πλαίσιο, το σκηνικό και το βασικό υποκείμενο του τραγουδιού, στ. 1-5), ένα σύντομο επεισόδιο (στ. 6-11) με κέντρο ένα διάλογο ανάμεσα στα κύρια πρόσωπα και έναν επίλογο (στ. 12).

• Να αναδειχθεί η τυπικότητα του προοιμίου.

• Να τονισθεί η σημασία του ρήματος «πλάκωσε» (θανάσιμη απειλή και έσχατος κίνδυνος) και η λειτουργία του (προοικονομία της τελικής έκβασης).

• Να προσεχθεί η ποικιλία με την οποία παρουσιάζεται το βασικό ποιητικό υποκείμενο: «η Δέσπω κάνει πόλεμο» (στ. 4, προβολή από τον αφηγητή), «Γιώργαινα, ρίξε τ' άρματα» (στ. 6, υποτίμηση από τον Αντίμαχο),«η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκανε, δεν κάνει» (στ. 9, αυτοπροβολή με εμφατική πρόταξη του ονόματός της στη θέση της προσωπικής αντωνυμίας «εγώ», επειδή το όνομα αποτελεί το «σημείο» με το οποίο είναι γνωστή στην κοινότητα).

• Να προσδιορισθούν οι βασικές λειτουργίες και τα δρώντα πρόσωπα κατά το μοντέλο δράσης του Γκρεϊμάς¹: μια απλή και καθαρή αντιπαράθεση που σε επίπεδο λειτουργιών ορίζεται από το διαλεκτικό ζεύγος «πολιορκία vs αντίσταση» και σε επίπεδο δρώντων προσώπων από τα δύο συλλογικά υποκείμενα, τη Δέσπω με τις νύφες και τα αγγόνια vs την Αρβανιτιά (ενσαρκώνουν αντίστοιχα τους ρόλους Ήρωας vs Αντίμαχος). Στο διαλογικό μέρος που ακολουθεί το διαλεκτικό σχήμα Πρόκληση [Αντίμαχος] vs Αντίδραση [Ήρωας], οι ρόλοι του Πομπού και του Δέκτη ταυτίζονται διαδοχικά με τον Αντίμαχο και τον Ήρωα. Η πρόκληση του Αντίμαχου περιέχει τους όρους «υποταγή = ζωή vs άρνηση υποταγής = θάνατος», στερεότυπο εκβιαστικό δίλημμα πάνω στο οποίο βασίζεται μόνιμα η σχέση κατακτητή-σκλάβου. Η απορριπτική απάντηση της ηρωίδας μεταγράφεται ως εξής: άνθρωπος [ζωντανός] = άρνηση υποταγής = ανεξαρτησία.

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις-Δραστηριότητες

Θα μπορούσε το τραγούδι Της Δέσπως να θεωρηθεί μοιρολόι; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

 

Παράλληλο κείμενο

Της Λιάκαινας
Πως λάμπει ο ήλιος στα βουνά, στους κάμπους το φεγγάρι,
έτσι έλαμπε κι η Λιάκαινα στα τούρκικα τα χέρια.
Πέντε Αρβανίτες την κρατούν και δέκα την ξετάζουν,
κι ένα μικρό μπεόπουλο κρυφά την κουβεντιάζει:
«Λιάκαινα, δεν παντρεύεσαι, δεν παίρνεις Τούρκον άντρα,
να σ' αρματώσει στο φλωρί, μες στο μαργαριτάρι;»
«Κάλλιο να ιδώ το αίμα μου τη γης να κοκκινήσει,
παρά να ιδώ τα μάτια μου Τούρκος να τα φιλήσει!» [...]

(Ν. Πολίτης, Δημοτικά τραγούδια, Γράμματα, Αθήνα, 1991, σελ. 83)

 

Να συγκρίνετε τους τρόπους με τους οποίους προβάλλεται το ποιητικό υποκείμενο στα δύο δημοτικά τραγούδια και να καταγράψετε ομοιότητες και διαφορές.

---

1. Για αναλυτικότερη παρουσίαση του μοντέλου δράσης του Γκρεϊμάς βλ. στην ενότητα 3.11. της εισαγωγής.

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Βαρβούνης Μ. Γ., Η διδασκαλία του δημοτικού τραγουδιού στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση,
Σμίλη, Αθήνα, 1998.

Ιωάννου Γ., Τα δημοτικά μας τραγούδια, Ερμής, Αθήνα, 1994.

Οικονομίδης Δ. Β., Από τα δημοτικά μας τραγούδια, τόμος Α', Φιλιππότης, Αθήνα, 1997.

Ρωμαίος Κ., Η ποίηση ενός λαού, Αθήνα, 1968.

 

 

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

Εκτύπωση ή αποθήκευση