Κάποτε ο Δίας πεθύμησε να ενωθεί με την Αστερία, την κόρη του Τιτάνα Κοίου και της αδερφής του Φοίβης. Για να αποφύγει τον θεό η Αστερία, μεταμορφώθηκε σε ορτύκι, έπεσε στη θάλασσα κι έγινε νησί άγονο. Ορτύκια πολλά είχε μόνο, γι' αυτό και το όνομα του νησιού ήταν Αστερία ή Ορτυγία. Μα τούτο το νησί ήταν διαφορετικό. Δεν ήταν στερεωμένο όπως τα άλλα νησιά αλλά έπλεε στα πέλαγα. Τη μια βρισκόταν στον Σαρωνικό, την άλλη στο στενό του Εύριπου, στο Σούνιο, στη Χίο ή στη Σάμο. (Δες τον Ύμνο στη Δήλο, του Καλλίμαχου )

Κι αν ο Δίας δεν κατάφερε να ενωθεί με την Αστερία, δεν είχε την ίδια τύχη η αδερφή της η Λητώ. Κυνηγημένη από τη ζήλια της Ήρας περιπλανήθηκε από τόπο σε τόπο, από την Κρήτη στα ανατολικά παράλια της ηπειρωτικής Ελλάδας, από την Αθήνα στη Σκόπελο, από τον Θερμαϊκό, στη Σαμοθράκη, στη Μικρά Ασία, στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, στην Ίδη μέχρι την Κνίδο, με μια παράκαμψη προς τη Σκύρο· τέλος, από την Κάρπαθο στην άγονη Αστερία-Ορτυγία που έπλεε πάνω στη θάλασσα. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Ήρα θέλησε να μη γεννήσει η Λητώ σε τόπο που τον βλέπει ο ήλιος. Τότε ο Βορέας, υπακούοντας στις διαταγές του Δία, οδήγησε τη Λητώ στον Ποσειδώνα, που δημιούργησε έναν υδάτινο θόλο πάνω από το νησί της Δήλου κι έγινε έτσι ένας τόπος ανήλιος, για να γεννήσει η Λητώ τα παιδιά της. Για να ευχαριστήσει ο Δίας το νησί που φιλοξένησε τη Λητώ και εκεί γεννήθηκαν η Άρτεμη κι ο Απόλλωνας, το στερέωσε με τέσσερις κολώνες στον βυθό της θάλασσας και το μετονόμασε από Αστερία σε Δήλο, δηλαδή σε λαμπρή, μιας και φανέρωσε τον Απόλλωνα, τον θεό του φωτός. (Δες τον Ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα )

Αυτό το μικρό και ασήμαντο νησί με τη γέννηση του Απόλλωνα, του θεού του ημερίσιου φωτός, και της Άρτεμης, της θεάς του φωτός της νύχτας, έγινε το διασημότερο και ιερότερο απ' όλα τα νησιά. Από το κέντρο των Κυκλάδων, ως εστία των νήσων, σύμφωνα με τον Καλλίμαχο, έγινε γνωστή σ' όλη την οικουμένη.

Πρώτος βασιλιάς στο νησί ήταν ο γιος του Απόλλωνα και της Ροιώς και δισέγγονος του Διόνυσου, ο μάντης Άνιος που παντρεύτηκε τη Δωρίππη κι απέκτησε μαζί της πολλά παιδιά. Από τ' αγόρια τα πιο γνωστά είναι ο Θάσος, ο Άνδρος και ο Μύκονος, ιδρυτές των αντίστοιχων νησιών. Από τα κορίτσια η Σπερμώ, η Οινώ και η Ελαΐς, που είναι γνωστές ως Οινοτρόποι ή Οινοτρόφοι, αφού από τον προπροπάππο τους Διόνυσο πήραν το χάρισμα να κάνουν τη γη να βλαστάνει χωρίς καλλιέργειες και περισσούς κόπους. Τις τρεις αυτές κόρες τις πήραν ή τις άρπαξαν οι Αχαιοί όταν εκστράτευσαν στην Τροία. Ο Άνιος, σύμφωνα με τον Βιργίλιο, φιλοξένησε τον Αινεία και τον πατέρα του Αγχίση, καθώς έφευγαν κυνηγημένοι από την Τροία. (Βιργ., Αινειάδα 3. 80-83).

Από τα ομηρικά χρόνια είναι γνωστή στο νησί η λατρεία του Απόλλωνα. Άλλωστε στο ζ (162-3) της Οδύσσειας ο Οδυσσέας λέει στη Ναυσικά:
Δήλῳ δή ποτε τοῖον Ἀπόλλωνος παρὰ βωμῷ // Μόνο στη Δήλο μια φορά πλάι στο βωμό του Απόλλου,
φοίνικος νέον ἔρνος ἀνερχόμενον ἐνόησα· // τέτοιο δροσάτο φοινικιάς βλαστάρι είδα ν' ανθίζει.
Κι απ' τον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα μαθαίνουμε πως στο νησί μαζεύονταν οι Ίωνες για να λατρεύσουν τον θεό. (Ομηρικός Ύμνος στον Απόλλωνα )

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσπάθησαν να επιβάλλουν την παρουσία τους στο νησί οι Νάξιοι, οι Πάριοι, οι Κορίνθιοι και στο τέλος οι Αθηναίοι. Την περίοδο της τυραννίας του Πεισίστρατου οικοδομείται ο Πώρινος Ναός του Απόλλωνα και από το 478 εκεί φυλάσσουν τα χρήματα της Δηλιακής Συμμαχίας. Το 476 άρχισε να οικοδομείται ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα, χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί.

Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου ο Αντίγονος και ο Δημήτριος Πολιορκητής ιδρύουν το Κοινό των Νησιωτών με κέντρο τη Δήλο, κηρύσσοντάς την ελεύθερη και ανεξάρτητη (314-166). Θα ακολουθήσουν οι Ρωμαίοι οι οποίοι έδωσαν ατέλεια στο λιμάνι της Δήλου.

Στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού για τη Δήλο ο Π.Ι. Χατζηδάκης σημειώνει: «Υπολογίζεται ότι στις αρχές του 1^ου αι. π.Χ. σ’ αυτό το μικρό νησί, που δεν είναι παρά μια κουκίδα στον χάρτη της Μεσογείου, κατοικούσαν περίπου 30.000 άνθρωποι και ότι στα λιμάνια του ήταν δυνατόν να διακινηθούν κάθε χρόνο 750.000 τόνοι εμπορευμάτων. Εκτός από τους Αθηναίους και τους Ρωμαίους, που αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσμού, στη Δήλο κατοικούν άνθρωποι από την Πελοπόννησο, την Κεντρική και Δυτική Ελλάδα, τη Μακεδονία, τα νησιά του Αιγαίου, τη Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο, την Ταυρική Χερσόνησο, την Τρωάδα, τη Μυσία, την Αιολίδα, την Ιωνία, τη Λυδία, την Καρία, τη Λυκία, τη Βιθυνία, την Παφλαγονία, τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Πισιδία, την Παμφυλία, την Κιλικία, τη Συρία, τη Μηδία, την Κύπρο, την Αίγυπτο, την Κυρήνη και τέλος από την Αραβία.

Μπορεί κατά τους περσικούς πολέμους οι πέρσες βασιλιάδες να σεβάστηκαν το νησί και να μην το κατέστρεψαν, ο πλούτος όμως που συγκεντρώθηκε και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, σύμμαχου του Μιθριδάτη. Από τότε το νησί έπεσε σε παρακμή και σταδιακά εγκαταλείφθηκε.

Οι ανασκαφές, που άρχισαν το 1872 και συνεχίζονται ακόμη, έχουν αποκαλύψει το Ιερό και ένα μεγάλο μέρος της κοσμοπολίτικης ελληνιστικής πόλης» καθώς και πάνω από εκατό κατοικίες που περιορίζονται σε τρεις συνοικίες, τη συνοικία του Θεάτρου, τη συνοικία της Λίμνης ή αλλιώς του Σκορδανά και τη συνοικία του Σταδίου. Στην πλούσια διακόσμηση πολλών οικιών περιλαμβάνονται και 350 ψηφιδωτά, από τα πρώιμα βοτσαλωτά ως τα περίτεχνα tesselatum και vermiculatum, με δύο ψηφιδωτά ενυπόγραφα, το ένα του Ασκληπιάδη από την Άραδο της Φοινίκης και το άλλο του Ανταίου, γιου του Αισχρίωνα.

Για αναλυτική κάτοψη των οικιών δες στο Υπουργείο Πολιτισμού

 

ΟΙΚΙΕΣ

 

---

Βιβλιογραφία - Δικτυογραφία:
Ομηρικός Ύμνος στον Απόλλωνα
Καλλίμαχος, Εις Δήλον
Anne-Marie Guimier-Sorbets, Η παρουσία του Διονύσου στην ελληνική οικία: τα ελληνιστικά ψηφιδωτά, περ. Αρχαιολογία, τ. 113
Δρ Monika Trümper, Η κατοικία στην υστεροελληνιστική Δήλο, περ. Αρχαιολογία, τ. 114
Αριάδνη, Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, Άνιος
Αριάδνη, Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, Απόλλων
Υπουργείο Πολιτισμού, Οδυσσέας, Δήλος
J.J. Pollitt, Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή, εκδ. Δημ. Παπαδήμα, 2011
Π.Ι. Χατζηδάκης, Δήλος, Όμιλος Λάτση