Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός, Λογοτεχνία Β' Λυκείου

Νεότερη Λογοτεχνία, Νεότερη ποίηση

Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός

219ΟΤΑΝ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ του 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στο Κάιρο. Ο Γ. Σεφέρης, που ήταν διπλωματικός υπάλληλος, την ακολούθησε και από την υπηρεσιακή του θέση (στο Κάιρο και στην Πραιτόρια της Ν. Αφρικής) έζησε τις διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και των συμμάχων, οι οποίες αφορούσαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στα ημερολόγιά του, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του με τον τίτλο Μέρες και Πολιτικό Ημερολόγιο, έχει καταγράψει τους πολιτικούς αυτούς αγώνες, τις δολοπλοκίες και τους καιροσκοπισμούς ανθρώπων και υπηρεσιών, σε μια εποχή που η Ελλάδα με την Αντίστασή της συνέχιζε τον αγώνα εναντίον των κατακτητών και υπέφερε τα πάνδεινα (πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια, πυρπολήσεις κτλ.). Οι εμπειρίες αυτές του Σεφέρη βρίσκουν την ποιητική τους έκφραση στα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β'. Τελευταίο ποίημα της συλλογής είναι ο Τελευταίος Σταθμός, γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί (Από την Αθήνα έφυγαν στις 12 Οκτωβρίου 1944). Το δράμα φαίνεται να τελειώνει, αλλά σε λίγο θ' αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

Η εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου 1940-1945 [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]

Τελευταίος Σταθμός

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

	Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσαν. Τ' αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες,
5	πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.
	Τώρα που κάθομαι άνεργος¹ και λογαριάζω λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη· νησιά, χρώμα θλιμμένης Παναγίας, αργά στη χάση² ή φεγγαρόφωτα σε πολιτείες του βοριά ρίχνοντας κάποτε
10	σε ταραγμένους δρόμους ποταμούς και μέλη ανθρώπων
	βαριά μια νάρκη.220
	Κι όμως χτες βράδυ εδώ, σε τούτη τη στερνή μας σκάλα³ όπου προσμένουμε την ώρα της επιστροφής μας να χαράξει σαν ένα χρέος παλιό, μονέδα⁴ που έμεινε για χρόνια
15	στην κάσα ενός φιλάργυρου, και τέλος ήρθε η στιγμή της πληρωμής κι ακούγονται νομίσματα να πέφτουν πάνω στο τραπέζι· σε τούτο το τυρρηνικό χωριό, πίσω από τη θάλασσα του
		Σαλέρνο
	πίσω από τα λιμάνια του γυρισμού, στην άκρη
20	μιας φθινοπωρινής μπόρας το φεγγάρι
	ξεπέρασε τα σύννεφα, και γίναν τα σπίτια στην αντίπερα πλαγιά από σμάλτο.

	Σιωπές αγαπημένες της σελήνης.⁵

	Είναι κι αυτός ένας ειρμός της σκέψης ένας τρόπος
25	ν' αρχίσεις να μιλάς για πράγματα που ομολογείς
	δύσκολα, σε ώρες όπου δε βαστάς σε φίλο που ξέφυγε κρυφά και φέρνει⁶ μαντάτα από το σπίτι κι από τους συντρόφους, και βιάζεσαι ν' ανοίξεις την καρδιά σου
30	μη σε προλάβει η ξενιτιά και τον αλλάξει.
	Ερχόμαστε απ' την Αραπιά, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη,
		τη Συρία·⁷
	το κρατίδιο της Κομμαγηνής,⁸ που 'σβησε σαν το μικρό λυχνάρι πολλές φορές γυρίζει στο μυαλό μας,
35	και πολιτείες μεγάλες που έζησαν χιλιάδες χρόνια221
	κι έπειτα απόμειναν τόπος βοσκής για τις γκαμούζες* χωράφια για ζαχαροκάλαμα και καλαμπόκια. Ερχόμαστε απ' την άμμο της έρημος απ' τις θάλασσες του
		Πρωτέα,⁹
	ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες,
40	καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του.
	Το βροχερό φθινόπωρο σ' αυτή τη γούβα κακοφορμίζει* την πληγή του καθενός μας ή αυτό που θα 'λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα ή μοναχά κακές συνήθειες, δόλο και απάτη,¹⁰
45	ή ακόμη ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.
	Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους· ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο· χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας
50	και πόδια που θα τρέχανε, κι ας είναι τόσο κουρασμένα,
	στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους. Ο άνθρωπος είναι μαλακός και διψασμένος σαν το χόρτο, άπληστος σαν το χόρτο, ρίζες τα νεύρα του κι απλώνουν· σαν έρθει ο θέρος
55	προτιμά να σφυρίξουν τα δρεπάνια στ' άλλο χωράφι·
	σαν έρθει ο θέρος άλλοι φωνάζουνε για να ξορκίσουν το δαιμονικό άλλοι μπερδεύονται μες στ' αγαθά τους, άλλοι ρητορεύουν.
	Αλλά τα ξόρκια τ' αγαθά τις ρητορείες,
60	σαν είναι οι ζωντανοί μακριά, τι θα τα κάνεις; Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα; Μην είναι αυτό που μεταδίνει τη ζωή; Καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν. Πάλι τα ίδια και τα ίδια, θα μου πεις, φίλε.
65	Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου222
		τη σκέψη
	του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια* δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς. Ίσως και να 'θελε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει
70	να σεργιανά μέσα σε κάμπους αγαπάνθων*
	ν' ακούει τα τουμπελέκια* κάτω απ' το δέντρο του μπαμπού, καθώς χορεύουν οι αυλικοί με τερατώδεις προσωπίδες. Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν
		το πεύκο, και τον βλέπεις
	είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια,
		νύχτες και νύχτες
75	είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς
		το δείχνουν οι στατιστικές,
	ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν·
80	ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας
	λεύγες και λεύγες· ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας. Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
85	δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
	γιατί είναι αμίλητη και προχωράει· Στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο μνησιπήμων* πόνος.¹¹

	Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης
90	που έφυγε μ' ανοιχτές πληγές απ' το νοσοκομείο
	ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη223 που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας· «Στα σκοτεινά πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε...».
95	Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.¹²

96	Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσουν.

			Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου '44

Γ. Σεφέρης, «Μέρες Δ΄» (αποσπάσματα)

Γ. Σεφέρης, «Το απομεσήμερο ενός φαύλου»

Τ. Σινόπουλος, «Νυχτερινός μονόλογος»

1. Τώρα που κάθομαι άνεργος: όπως στην Εισαγωγή των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη: «εδώ εις Άργος, όπου κάθομαι άνεργος» (Σημ. του ποιητή).
2. στη χάση: εννοεί του φεγγαριού.
3. σκάλα: λιμάνι (εννοεί το λιμάνι της Cava dei Tirreni).
4. μονέδα: νόμισμα. Την ημέρα της επιστροφής την περιμένουν (οι επαναπατριζόμενοι) σαν οφειλόμενο χρέος, σαν ανταμοιβή. Υπαινιγμός για τον καιροσκοπισμό πολλών από αυτούς. Το θέμα επανέρχεται στους στ. 45 και 51.
5. Σιωπές αγαπημένες της Σελήνης: «Amica silentia lunae». Βιργίλιος (Σημ.: του ποιητή).
6. Εννοεί από την Ελλάδα.
7. Αραπιά... Συρία: εννοεί τους Έλληνες που είχαν καταφύγει σ' αυτές τις χώρες της Μέσης Ανατολής στην Κατοχή.
8. Κομμαγηνή: αρχαίο κρατίδιο στα ΒΑ της Συρίας με πρωτεύουσα τα Σαμόσατα. Ο ποιητής εκφράζει την ανησυχία του για το μέλλον της Ελλάδας (βλ. και στ. 73).
γκαμούζα: βουβάλι.
9. θάλασσες του Πρωτέα: τα παράλια της Αιγύπτου.
κακοφορμίζω: προκαλώ φλεγμονή, ερεθίζω μια πληγή.
10. δόλο κι απάτη: όπως στο Μακρυγιάννη, Β', σελ. 258 «και τώρα δικαιοσύνη δεν βρίσκομεν από κανέναν όλο δόλο κι απάτη» (Σημ. του ποιητή).
πραμάτεια: εμπόρευμα.
αγάπανθος: φυτό ιθαγενές της Αφρικής, που καλλιεργείται και στην Ελλάδα ως καλλωπιστικό.
τουμπελέκι: είδος τυμπάνου.
μνησιπήμων: αυτός που σου θυμίζει τις συμφορές, η αλγεινή ανάμνηση των δυστυχιών.
11. μνησιπήμων πόνος: Αισχ. Αγαμέμνων, στ. 179: «στάζει δ' ἀνθ' ὕπνου πρὸ καρδίας μνησιπήμων πόνος» (στάζει στον ύπνο, μπρος στην καρδιά, της συμφοράς ο καημός) (Σημ. του ποιητή).
12. οι ήρωες... στα σκοτεινά: μια πικρή σκέψη του ποιητή καθώς αναλογίζεται τις θυσίες του λαού και το αβέβαιο μέλλον.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Το ποίημα είναι χωρισμένο σε ποιητικές ενότητες. Αφού τις μελετήσετε χωριστά, να βρείτε:
α) Ποιο είναι το θέμα της πρώτης ενότητας και πώς συνδέεται με το υπόλοιπο ποίημα. Ποιες νομίζετε ότι είναι οι δυσκολίες για τις οποίες μιλάει ο ποιητής;
β) Ποια είναι τα επιμέρους θέματα στις υπόλοιπες ενότητες.
Το ποίημα έχει άμεση συνάφεια με την εποχή που γράφτηκε, όπως δηλώνει ο ποιητής με τη σημείωση στο τέλος (βλ. και εισαγωγικό σημείωμα). Να βρείτε τους στίχους που μιλούν:
α) Για τους Έλληνες που επιστρέφουν από τη Μ. Ανατολή.
β) Για την Ελλάδα και τη μοίρα της.
γ) Για τον άνθρωπο γενικά.
δ) Για τους ήρωες.
Πώς εκφράζεται ο ποιητής για το καθένα από τα παραπάνω; Ποια αισθήματα συνοδεύουν τις σκέψεις του και ποια νομίζετε ότι είναι η αιτία αυτών των αισθημάτων;
Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο στίχο. Αλλά ενώ στον πρώτο στίχο το ρήμα είναι σε χρόνο παρελθοντικό στον τελευταίο είναι σε χρόνο παροντικό. Πώς δικαιολογείτε αυτή την αλλαγή του χρόνου; Και ποιο είναι το μορφολογικό αποτέλεσμα αυτής της επανάληψης;

Εργασία για το σπίτι

Σεφέρης

Γ. Σεφέρης (σχέδιο του Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα)

Γιώργος Σεφέρης (1900-1971)224

Φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιώργου Σεφεριάδη. Γεννήθηκε στη Σμύρνη κι εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1914. Σπούδασε Νομικά στο Παρίσι. Ακολούθησε το διπλωματικό στάδιο και γι' αυτό πολλά χρόνια της ζωής του έζησε μακριά από την Αθήνα (Κορυτσά, Ν. Αφρική, Αίγυπτος, Άγκυρα, Βηρυτός, Λονδίνο κ.ά.). Αποχώρησε από τη διπλωματική υπηρεσία με τον βαθμό του Πρέσβη. Πέθανε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και κηδεύτηκε με τιμές εθνικού ποιητή. Στα ελληνικά γράμματα εμφανίστηκε το 1931 με την ποιητική συλλογή Στροφή. Στη συλλογή αυτή τα περισσότερα ποιήματα κινούνται μέσα στο κλίμα του συμβολισμού και της καθαρής ποίησης, όπως και η επόμενη (Στέρνα, 1932). Στη Στροφή όμως υπάρχουν και ποιήματα που δείχνουν τη διαφοροποίηση της ποιητικής του γραφής και την απελευθέρωσή του από τα παραδοσιακά μετρικά πλαίσια. Η ολοκληρωτική ανανέωση της ποιητικής του γραφής άρχισε με το Μυθιστόρημα (1935) και συνεχίστηκε ως το τέλος. Η ποίησή του, που διακρίνεται για τη λιτότητα των εκφραστικών της μέσων και τον ήρεμο και χαμηλό της τόνο, αποτυπώνει τις αγωνίες του ποιητή για την τραγική μοίρα της φυλής μας (ο Σεφέρης έζησε το δράμα δύο παγκόσμιων πολέμων και της μικρασιατικής καταστροφής). Η καταστροφή της Σμύρνης και του μικρασιατικού ελληνισμού, ο ξεριζωμός των προσφύγων, η τραγική μοίρα του ανθρώπου, είναι βιώματα που σφράγισαν ανεξίτηλα τον ψυχικό του κόσμο κι αποκρυσταλλώθηκαν στην ποίησή του, που συντίθεται κάτω από το βάρος ενός δυσβάσταχτου παρελθόντος κι ενός αγωνιώδους παρόντος. Θεωρείται σήμερα ένας από τους πιο σημαντικούς νεοέλληνες ποιητές, που άνοιξε νέους ορίζοντες στη νεοελληνική ποίηση κι η συμβολή του στην ανανέωσή της υπήρξε αποφασιστική. Αναγνώριση της ποιητικής του αξίας αποτέλεσε κι η απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1963. Ο Σεφέρης όμως δεν υπήρξε μόνο μεγάλος ποιητής, αλλά και εξαίρετος δοκιμιογράφος. Εφάμιλλα με τα ποιήματά του, τα δοκίμιά του συγκεντρώνουν δύο βασικές αρετές: τον απαραίτητο θεωρητικό οπλισμό και την πνευματική οξυδέρκεια σε συνδυασμό με την ποιητική ευαισθησία κι αποτελούν υποδείγματα γραφής, με κύρια χαρακτηριστικά τους την απλότητα, τη σαφήνεια και τη γλωσσική καθαρότητα. Το έργο του: 1) Ποιητικές συλλογές: Στροφή (1931), Η Στέρνα (1932), Μυθιστόρημα (1935), Τετράδιο Γυμνασμάτων (1940), Ημερολόγιο Καταστρώματος Α' (1940), Ημερολόγιο Καταστρώματος Β' (1944), Κίχλη (1947), ...Κύπρον, ου μ' εθέσπισεν... (1955), Τρία Κρυφά Ποιήματα (1966) (Σημ. όλες οι ποιητικές του συλλογές έχουν περιληφθεί στα άπαντά του με τον τίτλο Ποιήματα. Τον τίτλο Ημερολόγιο Καταστρώματος έχει πάρει ο ποιητής από τα ποντοπόρα πλοία). 2) Δοκίμια: Διάλογος πάνω στην ποίηση (1939), Δοκιμές (1944) (β' έκδ. συμπληρωμένη, 1962, γ' έκδ. οριστική, 1974). 3) Ταξιδιωτικά: Τρεις Μέρες στα Μοναστήρια της Καππαδοκίας (1963). 4) Μεταφράσεις: Η Έρημη Χώρα και άλλα ποιήματα του Τ.Σ. Έλλιοτ (1940), Αντιγραφές (μεταφράσεις ποιημάτων ξένων ποιητών), Άσμα ασμάτων (1965), Η αποκάλυψη του Ιωάννη (1960). Συνεργάστηκε στα περιοδικά Τα Νέα Γράμματα, Νεοελληνικά Γράμματα, Έλλην (Αλεξάνδρεια), Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Κυπριακά Γράμματα, Πάλι, Νέα Εστία. Μετά το θάνατό του εκδόθηκαν α) η αλληλογραφία του με το συγγραφέα Γ. Θεοτοκά και β) τα ημερολόγιά του με τον τίτλο Πολιτικό Ημερολόγιο και Μέρες.

Γιώργος Σεφέρης [πηγή: Πολιτιστικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας]

Ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη και αναγνώσεις [πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού]

Εποχές και Συγγραφείς. Γιώργος Σεφέρης (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

Γιώργος Σεφέρης 29 Φεβρουαρίου 1900-1980. 80 χρόνια από τη γέννηση του Γιώργου Σεφέρη (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Γιώργος Σεφέρης (φιλολογικό όνομα του Γεωργίου Σεφεριάδη), γεννήθηκε το 1900 στη Σμύρνη. Προερχόταν από λόγια οικογένεια. Ήταν ο πρωτότοκος γιος του διεθνολόγου Στυλιανού Σεφεριάδη και της Δέσπως (το γένος Τενεκίδη).

Το 1914 ήρθε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου τελείωσε το γυμνάσιο, και σπούδασε νομικά στο Παρίσι (1918-24). Εκεί τον βρήκε και ο αντίκτυπος της Μικρασιατικής καταστροφής. Ιδιαίτερα η καταστροφή της γενέθλιας πόλης του, της Σμύρνης, όπως φαίνεται από το ποιητικό του έργο, θα μείνει για πάντα ριζωμένη μέσα του. Από τα 18 ως τα 25 του, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι, ήρθε σε άμεση επαφή με τα πνευματικά και ποιητικά ρεύματα που άλλαξαν την υφή της λογοτεχνίας στα χρόνια αμέσως μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο.

Μετά την ολοκλήρωση των πανεπιστημιακών του σπουδών, ακολούθησε το διπλωματικό στάδιο και εργάστηκε ως Ακόλουθος της Ελληνικής Κυβέρνησης, Πρόξενος, Πρέσβης, Σύμβουλος πρεσβειών, Διευθυντής Τύπου κ.λπ. σε πολλές ελληνικές Πρεσβείες του εξωτερικού. έτσι πολλά χρόνια της ζωής του τα έζησε μακριά από την Ελλάδα.

Το 1963 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ Πανεπιστημίων του εξωτερικού. Το 1969 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό η Δήλωση του εναντίον της δικτατορίας, που αποτέλεσε ένα ηχηρό ράπισμα κατά της χούντας των Συνταγματαρχών. Το τελευταίο του ποίημα «Επί Ασπαλάθων...», 31/03/1971, δείχνει για μια ακόμα φορά όχι μόνο το αδούλωτο πνεύμα του ποιητή, αλλά και το ποιητικό του μέγεθος.

O θάνατός του, τον Σεπτέμβριο του 1971, συγκλόνισε την Ελλάδα και έδωσε την αφορμή να διαδηλώσει ο ελληνικός λαός εναντίον της δικτατορίας των Συνταγματαρχών.

Η πρώτη του συλλογή Στροφή, το 1931, είναι μίγμα Συμβολισμού και καθαρής ποίησης. Με μερικά ποιήματα της επόμενης Στέρνας (1932) διαφοροποιείται από την πρώτη συλλογή και απελευθερώνεται από τα παραδοσιακά πλαίσια. Με το ποιητικό του έργο, που είναι σφραγισμένο από τη Μικρασιατική καταστροφή αλλά και από άλλα ιστορικά γεγονότα, συνέβαλε στην ανανέωση της νεοελληνικής ποίησης.

Το έργο του αποτελούν: Οι ποιητικές συλλογές: Στροφή (1931), Η Στέρνα (1932), Μυθιστόρημα (1935), Γυμνοπαιδία (1936), Τετράδιο Γυμνασμάτων (1940), Ημερολόγιο καταστρώματος Α' (1940), Ημερολόγιο καταστρώματος Β' (1944-1945), Κίχλη (1947), Ημερολόγιο καταστρώματος Γ’ (1955), Τρία κρυφά Ποιήματα (1966), Τετράδιο Γυμνασμάτων Β' (1976). Δοκίμια: Διάλογος πάνω στην ποίηση (1939), Δοκιμές (1944), Ερωτόκριτος (1944), Οι ώρες της κυρίας Έρσης (για το ομώνυμο έργο του Ν. Γ. Πεντζίκη με το ψευδώνυμο Ιγνάτης Τρελός) (1973), Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (1925-1927) (1973). Αλληλογραφίες: Γ. Θεοτοκά - Γ. Σεφέρη 1930-1966 (1975), Αδ. Διαμαντή - Γ. Σεφέρη 1953-1970 (1988), Γ. Σεφέρη - Α. Καραντώνη 1931-1960 (1989), Σεφέρης και Μαρώ 1936-1940 (1989), Γ. Σεφέρη-Λορεντζάτου 1948 - 1968 (1990). Ημερολόγια: Χειρόγραφο Σεπτ. 41 (1972), Μέρες του 1945-51 (1973), Μέρες Α' 16/2/1925-17/8/1931 (1975), Μέρες Β' 24/8/1931-12/2/1934 (1975), Μέρες Γ 16/4/193 -14/12/1940) (1977), Μέρες Δ' (1977), Μέρες E’ (1977), Μέρες ΣΤ’ (1986), Μέρες Ζ' (1990), Πολιτικό Ημερολόγιο Α' (1973), Πολιτικό Ημερολόγιο Β' (1973). Μεταφράσεις: Τ. Σ. Έλιοτ (1936), Η έρημη χώρα - Τ.Σ. Έλιοτ (1940), Φονικό στην Εκκλησιά (1963), Αντιγραφές - Yeats, Gide, Valery (1965), Άσμα Ασμάτων (1965), Η Αποκάλυψη του Ιωάννη (1966).

2. Η κριτική για το έργο του

Το μυθικό στοιχείο της σεφερικής ποίησης

«Με τα "Οι σύντροφοι στον Άδη" και "Πάνω σ' ένα ξένο στίχο", το μυθικό στοιχείο εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ποίηση του Σεφέρη, και, μάλιστα, με μία λειτουργία ανάλογη μ' εκείνη με την οποία το συναντάμε και στους μετέπειτα στίχους του. Έχουμε δηλαδή τις πρώτες απόπειρες εφαρμογής μιας μυθικής αντικειμενικής συστοιχίας. Τα ποιήματα αυτά είναι σημαντικά και για έναν άλλο λόγο. Για πρώτη φορά συναντάμε εδώ τη λέξη "σύντροφοι", μια λέξη κεντρική στη μετέπειτα θεματική του Σεφέρη, και για πρώτη φορά το πρώτο πρόσωπο του πληθυντικού χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική του σημασία. Ο Σεφέρης προσπαθεί με τα ποιήματα αυτά (περισσότερο με το πρώτο και λιγότερο με το δεύτερο) να εκφράσει ένα συλλογικό αίσθημα, και η παρουσία του μύθου δεν είναι άσχετη με το γεγονός ότι η εμπειρία του είναι εδώ αντικειμενικότερη. [...] Στο "Πάνω σ' έναν ξένο στίχο" τέτοιο πρόβλημα δεν υπάρχει. Απεναντίας θα έλεγε κανείς πως η αντιστοιχία ανάμεσα στο σύγχρονο και το μυθικό συναίσθημα είναι απόλυτη. Είναι όμως μια αντιστοιχία εξωτερική, όχι μια ταύτιση. Ο ήρωας του ποιήματος δεν είναι ο Οδυσσέας, αλλά ένας άνθρωπος που βλέπει στην ιστορία του τη μοίρα του Οδυσσέα. Δεν έχουμε την προβολή της μιας εικόνας πάνω στην άλλη, του ενός συναισθήματος πάνω στο άλλο, αλλά την παραβολή τους. Με αυτό δε θέλω να πω ότι τα δύο ποιήματα είναι μέτρια καλλιτεχνικά, αλλά ότι η χρήση του μύθου σαν μια μορφή αντικειμενικής συστοιχίας την εποχή αυτή βρίσκεται ακόμη στη διαμόρφωσή της.

Ταυτόχρονα με τη χρήση του μύθου, στα ποιήματα αυτά είναι φανερή η προσπάθεια του Σεφέρη για μια ρεαλιστική έκφραση. Τα λυρικά στοιχεία είναι ελάχιστα, ο τόνος έχει την προφορικότητα της καθημερινής ομιλίας, οι λέξεις είναι απλές και άμεσες».

(Ν. Βαγενάς, 1980, Ο ποιητής και ο Χορευτής,
Αθήνα, Κέδρος, σελ.121-123)

Η στάση του Σεφέρη στα προβλήματα της τέχνης του

«Αναμφισβήτητα η Κύπρος προωθεί την εικόνα της ποίησης του Σεφέρη, τουλάχιστον στην "Ελένη", στα "Μνήμη Α', Β'", στη "Σαλαμίνα της Κύπρου", και το "Στα περίχωρα της Κερύνειας" δίνουν μια νότα ανάλαφρη και χαριτωμένη.

Όλα τα αισθήματα, οι καταστάσεις της ψυχής δεν θα είχαν για μας καμιά σημασία, αν ο ποιητής δεν είχε κατορθώσει να τα αναδείξει. Παρακολουθώντας βήμα προς βήμα τον αγώνα του με τα εκφραστικά του μέσα, βλέπομε ότι ο Σεφέρης πλησίασε από την αρχή το πρόβλημα της αντιστοιχίας του αντικειμένου με την έκφρασή του. Οι αισθητικές του απόψεις άλλαξαν πολλές φορές, αλλά, κάθε μια τους, την υπηρέτησε με συνέπεια και γνώση. Οι μετακινήσεις του αυτές είχαν σαν βάση το αίτημα της ανασκαφής του υπεδάφους του, την αναζήτηση τρόπων για να τον εκφράσουν πληρέστερα. Κάθε φορά και πιο ανικανοποίητος, παιδευόταν από το ασχημάτιστο εσωτερικό του πεδίο που ζητούσε διέξοδο.

Μελετώντας την πριν από αυτόν ποίηση, ή και τη σύγχρονή του, θέλησε να διαχωρίσει την ποίηση από το ένδυμά της. Διείδε τους κινδύνους μιας έκφρασης με εκκρεμότητες και δεν εκβίασε το αίτιο για το αποτέλεσμα. Προβληματίστηκε μελετώντας και σκεφτόμενος για λογαριασμό του από την αρχή τα ποιητικά κείμενα των άλλων. Τα κριτικά δοκίμια δείχνουν ένα πνεύμα που βρίσκεται πάντα στον πυρήνα των πραγμάτων .[...]

Καθορίζοντας το ποιητικό του στίγμα, δούλεψε με σοφία και ακολούθησε με σωστή ταχτική την προσωπική του πορεία. Δεν ξέφυγε από την περιοχή του. Δεν κατέφυγε σε τεχνάσματα. Αν προτίμησε τον πλάγιο λόγο ήταν γιατί συμβάδιζε με την ιδιοσυγκρασία του που απεχθανόταν τη ρητορεία».

(Αλεξ. Αργυρίου, 1999, «Διάγραμμα εισαγωγής στην ποίηση του Σεφέρη», Εισαγωγή στην Ποίηση του Σεφέρη,
Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 108-109)

Ο συγκερασμός πραγματικότητας και Συμβολισμού στο «Ο Βασιλιάς της Ασίνης»

«Ας αντιπαραβάλουμε το σχετικά γενικευμένο τοπίο του Μυθιστορήματος με το ακόλουθο, από τον "Βασιλιά της Ασίνης", στο Ημερολόγιο Καταστρώματος, Α':

"Κοιτάξαμε όλο το πρωί γύρω-γύρω το κάστρο.../Ασίνην τε ... Ασίνην τε" Το τοπίο αυτό, πρώτ' απ' όλα, είναι συγκεκριμένο και κυριολεκτικό: μια ακριβής αναπαράσταση ενός πραγματικού χώρου, καθώς θα αναγνωρίσει αμέσως ο καθένας που έχει δει την ακρόπολη της Ασίνης, ιδίως όπως ήταν την εποχή που γράφτηκε το ποίημα. Οι συμβολικές και μυθικές αξίες του ποιήματος δεν επιβάλλονται πριν προχωρήσουμε στη δεύτερη στροφή: "Κανένα πλάσμα ζωντανό τ' αγριοπερίστερα φευγάτα /κι ο βασιλιάς της Ασίνης που τον γυρεύουμε δυο χρόνια τώρα/ άγνωστος λησμονημένος απ' όλους". Σ' αυτό το σημείο του ποιήματος, εμφανίζονται οι συμβολικές αξίες σχεδόν απαρατήρητες τόσο δυσδιάκριτες όσο οφείλουν να είναι το σύμβολο και ο μύθος, επειδή η απουσία ζωντανών όντων, συμπεριλαμβανομένου και του φάσματος του νεκρού βασιλιά, μοιάζει τόσο με φυσικό γεγονός του περιβάλλοντός του όσο κι εκείνες οι φλέβες του βράχου και τα ηλιόλουστα τείχη. Η κυριολεκτική απόδοση και η συγκεκριμένη υπόσταση αυτού του τοπίου όχι μόνο αποκλείουν τη συμμετοχή κοινών συμβόλων, αλλά, επί πλέον, προετοιμάζουν τον αναγνώστη να δεχθεί τη φιλολογική αναφορά στον Όμηρο ως κάτι ζωτικότερο από μιαν ακόμη άσκηση ενός δημοφιλούς τεχνάσματος: αυτό, στο κάτω-κάτω, είναι το πραγματικό σπίτι του βασιλιά της Ασίνης, δεν προσάγεται αυθαίρετα σ' αυτό το σκηνικό για να του προσδώσει τη μυθολογική κομψότητα που του αρνείται η σοφία και η "λησμονημένη" φράση του Ομήρου Ασίνην τε, που γίνεται επωδός του ποιήματος, απλώς ενισχύει την αίσθηση της απώλειας, την αίσθηση του ηρωικού χώρου του εγκαταλελειμμένου "στη βροχή, στον αγέρα και στη φθορά", όπως μας τον έχει ήδη δώσει η πρωινή αναζήτηση της persona γύρω στην "έρημη ακρόπολη"».

(Edmund Keeley, «Ο Σεφέρης και η μυθική μέθοδος», Εισαγωγή στην Ποίηση του Σεφέρη,
Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 415-416)

Ο «Τελευταίος σταθμός» ως έργο συνειδησιακής εξέγερσης

«Ο "Τελευταίος Σταθμός" της Οδύσσειας, γράφτηκε σ' ένα τυρρηνικό χωριό, πίσω από την θάλασσα του Σαλέρνο. Η αναμονή της επιστροφής μεταστοιχειώνεται σε αγωνία για την έκβαση. Γυρίζομε πίσω φορτωμένοι τις αμαρτίες μας. Οι νωπές πληγές μας την κρίσιμη αυτή ώρα κακοφορμίζουν. Τι πρόκειται ν' αλλάξει; Διότι δεν μπορούμε (από όσα συνέβησαν) να πούμε πάλι τα ίδια και τα ίδια. Η σκέψη του πρόσφυγα, η σκέψη του αιχμάλωτου, η σκέψη του ανθρώπου, σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια, που θα προτιμούσε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων, ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν λογαριάζει, μας κατατρέχει. Αλλιώς το πυρωμένο πλοίο θα βουλιάξει καθώς το δείχνουν οι στατιστικές. Το μυαλό μας είναι ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων. Τι να κάνομε τ' αγαθά ξόρκια και τις ρητορείες; Μια κατηγορούσα αρχή που επιστρέφει τον έλεγχο στον εαυτό της, και τον περιλαμβάνει.

Βλέπω τον "Τελευταίο Σταθμό" σαν μια διαμαρτυρία, μια εξέγερση της συνείδησης, που αρνιέται να δεχτεί τη φρίκη μιας ζωής που επαναλαμβάνεται, χωρίς να έχει συνετιστεί από τις ενοχές της. Έναν πίνακα φορτωμένο από το αίσθημα της ενοχής, από το βάρος της μνήμης, από το φόβο κι από τους εφιάλτες».

(Αλεξ. Αργυρίου, ό.π., σελ. 103)

3. Τα κείμενα

δ. Ο τελευταίος σταθμός

Διδακτικές επισημάνσεις

Οι μαθητές με τη βοήθειά μας:

• Να εντοπίσουν τα σημεία όπου ο συνειρμός καθοδηγεί την έμπνευση του ποιητή.

• Να επισημάνουν τη σημασία που δίνει ο ποιητής στο φεγγάρι, όσον αφορά: στη σύνδεσή του με τις μνήμες του, τις καλές και κακές στιγμές του και, ιδιαίτερα στο συγκεκριμένο ποίημα, στην ποίησή του. Οι επισημάνσεις να συνδυαστούν με τον χρόνο του ρήματος στην αρχή και το τέλος του Τελευταίου Σταθμού, «μ' άρεσαν... μ' αρέσουν».

• Να εξηγήσουν τη σημασία της παρομοίωσης «Κι όμως...στο τραπέζι» (στ. 12-18) και τους υπαινιγμούς στους στίχους «μη σε προλάβει η ξενιτιά και τον αλλάξει» (στ. 30), «ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες» (στ. 39), «ή αυτό που θα 'λεγες ...το αίμα των άλλων (στ. 43-45)».

• Να σχολιάσουν την παρομοίωση «ο άνθρωπος είναι μαλακός.σαν έρθει το θέρος» (στ. 47-54).

• Να διακρίνουν τις ομάδες στις οποίες χωρίζει τους ανθρώπους ο ποιητής προσπαθώντας να απαντήσει στα ερωτήματα των στίχων 61-62.

• Να σχολιάσουν τους στίχους 83-88: «Κι α σου μιλώ με παραμύθια... μνησιπήμων πόνος».

• Να υπογραμμίσουν τους στίχους που φαίνονται να έχουν σχέση με άλλα ποιήματα του Σεφέρη ή με στίχους από άλλους ποιητές (π.χ. στ. 40-50).

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - δραστηριότητες

• Να υπογραμμίσετε εικόνες της ειρήνης και εικόνες του πολέμου στο ποίημα και να αναζητήσετε παρόμοιες στην Ελένη και σε άλλα ποιήματα του Σεφέρη.

• Να αναζητήσετε, στα ποιήματα του Σεφέρη που μελετήσατε, το μυθολογικό στοιχείο.

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Στο ενδεικτικό σχέδιο μαθήματος υπάρχει βιβλιογραφία για τον Γ. Σεφέρη. Παραθέτουμε επιπλέον τα εξής:

Κοκκόλης Ξ.Α., 1982, «Υλικό για τον "Τελευταίο Σταθμό" του Γ. Σεφέρη», Σεφερικά 1, Αθήνα, Ίκαρος, σελ. 95-135.

Μαρωνίτης Δ.Ν., 2004, «"Ο Τελευταίος Σταθμός" του Γ. Σεφέρη. Δοκιμή Ανάγνωσης», Φιλόλογος, τ. 115.

Πεσκετζή Μ., 2001, «Διαβάζοντας Σεφέρη στην Τάξη» στο ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Π.Ι., Ο Γιώργος Σεφέρης στην Εκπαίδευση, Επιστημονική Ημερίδα, Αθήνα 14 Οκτωβρίου 2000.

Φιλιππίδης Σ.Ν., 2001, «Προβλήματα της Διδασκαλίας των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση και ένα παράδειγμα Ανάλυσης: το ποίημα "Πάνω σ' έναν Ξένο Στίχο" του Σεφέρη», Θαλλώ, τ. 12.

Γιώργος Σεφέρης
Στο βιβλίο «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»
Πρόσωπα και θέματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα) ,
Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων (Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα), ,
Εποχές και Συγγραφείς. Γιώργος Σεφέρης (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ],
Αναγνώσεις ποιημάτων στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού
στον ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
στο B.B.C.
Η δήλωση του Σεφέρη κατά της χούντας στην Ελλάδα (1969)

Βιογραφικό ,

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, βιογραφία και έργα
στη Βικιπαίδεια ,
στην Εθνική Πινακοθήκη ,
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Α.Π.Θ. ,
στο wiki art ,
στο paleta art
στο ΙΣΕΤ,
στο eikastikon ,
στο Goole art ,
στο Βιβλιοnet ,
στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού,
στο lifo ,
στην εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ