Ο Καζαντζάκης ζει σε ταραγμένη εποχή για την Ελλάδα και τον κόσμο και σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να εξηγηθεί το ηρωικό στοιχείο του έργου του και η ανάγκη ο γιος να ξεπεράσει τον παππού και τον πατέρα κάνοντας το χρέος του, όπως αποτυπώνεται στην Αναφορά στον Γκρέκο. Θήτευσε σε διάφορες κοσμοθεωρίες, αλλά επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τη φιλοσοφία του Νίτσε και του Μπερκσόν και από τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Το φιλοσοφικό πιστεύω του Καζαντζάκη αποκτά συγκροτημένη μορφή στην Ασκητική. Τον απασχολούν τα θέματα: ενότητα ζωής, σκέψης και έργου, ελευθερία του ατόμου, ζωή -θάνατος, πούθε ερχόμαστε και πού πάμε κ.ά.

Στο μυθιστόρημα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, που αρχίζει να γράφει από το 1941, ο χρόνος της αφήγησης μετατίθεται και στην προπολεμική περίοδο και ο χώρος είναι η Κρήτη. Εδώ, κυριαρχεί η περσόνα του Ζορμπά, ενός αντινοησιαρχικού ανθρώπου. Το έργο στήνεται πάνω στην αντίθεση δύο βασικών χαρακτήρων, του πνευματικού και του ανθρώπου με τη ζωική δύναμη, και φαίνεται ότι υπερέχει ο βιταλισμός του Νίτσε που εκπροσωπείται από τον Ζορμπά. Η γυναίκα στο έργο του Καζαντζάκη άλλοτε είναι σκεύος ηδονής, διάβολος της αμαρτίας, άλλοτε ανελεύθερη, που προσκολλάται στον άντρα, όπως η Λόλα στον Ζορμπά, ή όπως η άλλοτε κοσμοπολίτισσα Μαντάμ Ορτάνς, που παρακαλεί τον Ζορμπά να την παντρευτεί. Βέβαια από τα πορτρέτα των γυναικών δεν λείπει και η αγιοποιημένη Παναγιά.

Συνολικά μελετώντας το έργο του Ν. Καζαντζάκη, μπορούμε να πούμε ότι η αισθητική του αναδύεται από την οργάνωση του στοχασμού στη λογική της αντίθεσης: ζωή-θάνατος, φόβος-τόλμη, ηρωισμός, παράδεισος-κόλαση, ναι-όχι, αλήθεια-ψέμα, πνεύμα-ύλη. Το μυθιστορηματικό του έργο συνθέτει μια πολυπρόσωπη βιοπαράσταση με εικόνες από τη ζωή, που εμπλουτίζονται από περιγραφές της κρητικής γης και των προσώπων και από εφευρετικά επεισόδια. Νους και ψυχή διαπλέκονται, οι εμπειρίες αντλούνται είτε από την Ελλάδα είτε από την οικουμένη με αναγωγή του εμπειρικού στην αίσθηση του συνόλου. Στη ροή του λόγου του, συνυπάρχει το καθημερινό με το δραματικό, το αληθινό με το ψεύτικο, το λυρικό με το ρεαλιστικό, το αστείο με το σοβαρό και έτσι το ύφος του μπορεί να θεωρηθεί γκροτέσκο. Ο ήρωας Ζορμπάς βρίσκει τον παράδεισο στη γη, στη γυναίκα, στις απολαύσεις και στον χορό και λυτρώνεται από τη διαπάλη ψυχής και σώματος, π.χ. «Χύθηκε στο χορό [...]. Τίναζε η ψυχή το κορμί, μα αυτό έπεφτε. [...]» (Αλέξης Ζορμπάς, σελ. 94).

 

2. Η κριτική για το έργο του

Γενικά

«Η διαλογικότητα αποτελεί, προτείνω, το καθοριστικό στοιχείο της καζαντζακικής ποιητικής, την ειδοποιό διάστασή της που φέρνει τον Καζαντζάκη κοντά σε λογοτέχνες διαχρονικής παγκόσμιας εμβέλειας, όπως, για παράδειγμα, τον Ντοστογιέβσκι».

 

(Ροϊλός Π., «Ετερογλωσσικοί αφηγητές και ιδεολογικές παρερμηνείας στον Καζαντζάκη»,
Νίκος Καζαντζάκης, Πεπραγμένα Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου,
Πανεπ/λη Ρεθύμνου 2004, Ηράκλειο, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, σελ. 273

 

«Ο Καζαντζάκης έμεινε φετιχιστικά προσηλωμένος στα ηρωικά ιδεώδη που υποτιμούν τα προβλήματα της κοινής ανθρώπινης διάστασης».

 

(Mario Vitti, 1978, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,
Αθήνα, Οδυσσέας, σελ. 306)

 

«Την ενότητά του την παίρνει αυτός ο κόσμος [ο λογοτεχνικός κόσμος του Καζαντζάκη] όχι από την ανύπαρκτη οργανική ομοιογένεια των υλικών, όσο από τον παλμό του ίδιου του δημιουργού».

(Κ. Θ. Δημαράς, 1975, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,
Αθήνα, Ίκαρος, σελ. 441)

 

Για το έργο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά

«Η γραφή του σε ύφος του προφορικού λόγου, με το καθημερινό λεξιλόγιο, το στοχασμό και τη λαϊκή θυμοσοφία για τη ζωή και τα προβλήματά της αναμιγνύει το σοβαρό με το ευτράπελο και γίνεται ένα ύφος γκροτέσκο [...].

Ανάμεσα στους στοχασμούς προέχει εκείνος που αφορά το νόημα της ελευθερίας, το οποίο διαπερνά όλα τα έργα του, όπως και τα έργα Αλέξης Ζορμπάς και Αναφορά στον Γκρέκο, και αποκρυσταλλώνεται στο ταφικό του επί-γραμμα "Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λεύτερος". Το επιτύμβιο επίγραμμα συνομιλεί με τον Λουκιανό (Δημώνακτος Βίος, §19-20), με τον Κορνάρο (Ερωτόκριτος, Ε1017-1022) και ενδοκειμενικά με την Ασκητική, τον Βραχόκηπο, τον Αλέξη Ζορμπά: "Του λόγου αφεντικό, έχεις μακρύ σπάγγο, πας κι έρχεσαι, θαρρείς πως είσαι λεύτερος μα το σπάγγο δεν τον κόβεις. Κι άμα δεν κόψεις το σπάγγο..." (Αλέξης Ζορμπάς σελ. 354). [...] Το θέμα της ελευθερίας παρουσιάζεται με αναβαθμούς ως την απόλυτη αναγκαιότητα "-Λεύτεροι./ -Λευτερωμένοι κι από τη λευτεριά πιο πέρα" (Αναφορά στον Γκρέκο, σελ. 592)».

 

(Χρ. Αργυροπούλου, 2004, «Καζαντζάκης και Οικουμενικότητα, από τη γραφή στο στοχασμό του Ν. Καζαντζάκη»,
Θαλλώ, τεύχος 15, Χανιά: σελ. 200)

 

«Αλλά και ο Ζορμπάς, παρόλο που φαίνεται να είναι ο διονυσιακότερος από τους αφηγηματικούς χαρακτήρες του Καζαντζάκη, δεν κατορθώνει να κάνει πειστικό τον ενστικτώδη τρόπο ζωής του, παρά μόνον στα σημεία εκείνα όπου αγωνίζεται να αποσπάσει από την υποτιθέμενη ανατολίτικη αδράνεια τον διανοούμενο επιχειρηματία, ο οποίος έχει γενικά αναγνωριστεί ότι είναι το alter ego του ίδιου του συγγραφέα. [...] [Οι ήρωες του Καζαντζάκη] είναι χαρακτήρες οριακοί, δεμένοι με μια συγκεκριμένη κάθε φορά έννοια του απόλυτου.[...]. Ο χορός του Ζορμπά στην έρημη παραλία περιγράφεται μ' έναν τέτοιο εκμαυλιστικό ρυθμό, ώστε δημιουργεί την εντύπωση μιας μέθεξης του πρωτεϊκού ανθρώπου σ' έναν κόσμο που "δικαιωματικά" του ανήκει. [...] Η θυμοσοφία, η πονηριά, η βακχεία του Ζορμπά ασφαλώς και δεν είναι οι ιδιότητες ενός ασκητικού τιτάνα, του τύπου του Ζαρατούστρα. Ο Ζορμπάς οπωσδήποτε αντιπροσωπεύει από τη μια μεριά τον τύπο που έχει κλητευθεί στη "χαρούμενη γνώση", ο διονυσιασμός του όμως δεν τον αφήνει να γλιστρήσει στο σκοτεινό πάθος του ντοστογιεφσκικού διχασμένου ατόμου. Ο ιδεαλισμός της νιτσεϊκής και της τολστοϊκής οντολογίας έρχεται εδώ να γειωθεί στο ελληνικό τοπίο».

 

(Αλέξης Ζήρας, 1992, 1996, «Νίκος Καζαντζάκης», Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία,
Αθήνα, Σοκόλης, τόμος Δ', σελ.142, 146, 155)

 

«Για τις δύο ηρωίδες του έργου, τη μαντάμ Ορτάνς και τη χήρα, μπορούμε να πούμε ότι ενώ φαινομενικά είναι πλασμένες αντιθετικά: γριά vs νέα, άσχημη vs όμορφη, ελευθερίων ηθών vs σοβαρή, κ.ά. υπάρχουν μεταξύ τους πολλές αναλογίες. Και οι δύο γυναίκες δεν έχουν σύζυγο ή οικογένεια για να στηρίξει τη θέση τους μέσα στο χωριό. [...] Υπάρχει, ωστόσο, μια μεγάλη διαφορά ανάμεσά τους: η μία είναι ξένη, άρα ο,τιδήποτε κάνει δεν αντανακλά στην κοινότητα, ενώ η άλλη είναι αναπόσπαστο μέρος της μικρής παραδοσιακής κοινωνίας, στους νόμους της οποίας θα έπρεπε να υποτάσσεται».

 

(Σταυροπούλου Έρη, 2006, «Η τελετουργία του θανάτου στην πεζογραφία του Νίκου Καζαντζάκη»,
Νίκος Καζαντζάκης, Πεπραγμένα Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Πανεπ/λη Ρεθύμνου 2004,
Ηράκλειο, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, σελ. 235)

 

3. Σχέδιο Διδασκαλίας

Αλέξης Ζορμπάς

Διδακτικοί στόχοι

Επιδιώκεται οι μαθητές:

• Να απολαύσουν το απόσπασμα ως λόγο μεστό με τις αξίες και απαξίες του, ενταγμένο στην εποχή του.

• Να σχολιαστεί η γραφή του δημιουργού και να αναδειχθεί η ταυτότητα της αφήγησης στο απόσπασμα (πρόσωπα, τόπος, χρόνος κ.ά.).

• Να αναδειχθεί με κειμενικά στοιχεία η ιδιαίτερη σχέση του Καζαντζάκη με τη φύση και με τον καθημερινό κόσμο.

• Να κατανοηθεί ο στοχασμός που προκαλείται σχετικά με τον θάνατο, με αφορμή τον θάνατο της μαντάμ Ορτάνς.

• Να εντοπιστούν τα στοιχεία εκείνα που αναδεικνύουν τον εσωτερικό δυϊσμό του Ν. Καζαντζάκη (Καζαντζάκης και Ζορμπάς ως alter ego του Καζαντζάκη).

 

Διδακτικές επισημάνσεις

Κατά την ερμηνευτική ανάλυση εντοπίζονται και σχολιάζονται στοιχεία μορφής και περιεχομένου, όπως είναι το τι λέει και πώς το λέει ο συγγραφέας (θέματα, ιδέες, περιγραφική αφήγηση, διάλογος, χειμαρρώδης γλώσσα με γλωσσικά ιδιώματα, αμεσότητα ύφους, πορεία από τα πράγματα στις ιδέες, στα υπαρξιακά ερωτήματα και στον φιλοσοφικό στοχασμό). Αξιοποιούνται τόσο το εισαγωγικό σημείωμα όσο και οι ερωτήσεις στο τέλος του αποσπάσματος. Το απόσπασμα εντάσσεται στην εποχή του και στο όλον του έργου. Αξιοποιείται η όποια γνώση των μαθητών. Γίνεται συζήτηση σχετικά με την οργάνωση των δευτερευόντων χαρακτήρων του έργου γύρω από τον κύριο χαρακτήρα, τον Ζορμπά, και πώς συμβάλλουν αυτοί στην πλοκή και την εξέλιξη του έργου. Εστιάζεται η προσοχή τόσο στα ερωτήματα για τη ζωή και τον θάνατο « — Ξέρεις να μου πεις, αφεντικό,[...]Γιατί να πεθαίνουμε;», όσο και στους αντίθετους χαρακτήρες, στον άνθρωπο της δράσης και στον διανοούμενο (δυϊσμός Καζαντζάκη). Σχολιάζονται φράσεις του κειμένου που αναδεικνύουν τον στοχασμό με πορεία από τη ζωή στη νόηση και άλλα χωρία και φράσεις, π.χ. «[...] δεν ξέρω χορό[...]—Να τη βράσω τη στενοχώρια τους! Έκαμε ο Ζορμπάς[...] πέτρες», «Το Δέος ο ιερός πόλεμος», «Είμαστε σκουληκάκια μικρά μικρά, Ζορμπά[...] κάτω στο χάος», «Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει η Ποίηση», «—Εγώ, είπε τέλος, κοιτάζω κάθε στιγμή το θάνατο [...] Δεν είμαι λεύτερος; Δεν υπογράφω!» κ.ά.

Αναδεικνύεται ο χώρος ως εντοπιότητα για τον δημιουργό με ό,τι αυτό συνεπάγεται (αγάπη για τη φύση, προσωποποίηση της Κρήτης «μέστωνε[...] τα στήθια της Κρήτης»). Το ύφος γραφής, αλλά και τα κύρια σημεία από την ερμηνεία του κειμένου μπορούν να συγκροτήσουν τη σύνοψη που προεκτείνεται με τις ερωτήσεις του βιβλίου ή άλλες του καθηγητή.

 

Παράλληλα κείμενα

1. Μπορούν να μελετηθούν αποσπάσματα από τη γνωριμία του Ζορμπά με τη γριά Σειρήνα, (σελ. 191-198), από την πρόταση της μαντάμ Ορτάνς στον Ζορμπά για αρραβώνα, από τον αρραβώνα κάτω από τον έναστρο ουρανό με την παρουσία του κουμπάρου Καζαντζάκη, συγγραφέα και αφηγητή (σελ. 254-255).

2. Να μελετηθούν ως παράλληλα τα ανθολογημένα στο ίδιο τεύχος κείμενα Πατέρα στο σπίτι του Παπαδιαμάντη και ο Πατούχας του Κονδυλάκη.

3. Μπορεί να μελετηθεί απόσπασμα από τον Καπετάν Μιχάλη σχετικά με την Εμινέ χανούμ (σελ. 37- 41 και εξής), που θα δοθεί φωτοτυπημένο.

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - δραστηριότητες

• Να αναδειχθούν και να σχολιαστούν οι αφηγηματικές τεχνικές του αποσπάσματος.

• Να καταγραφούν και να σχολιαστούν οι αξίες και ο λαϊκός πολιτισμός που υπάρχει στο απόσπασμα.

• Στα αποσπάσματα από τον Αλέξη Ζορμπά συζητούνται τόσο ο βιταλιστικός χαρακτήρας του Ζορμπά με τις ευαισθησίες του όσο και η ανάγκη της μαντάμ Ορτάνς — έστω και στα γεράματα— να παντρευτεί για να ηρεμήσει η ψυχή της. Δηλαδή, μπορεί να ιδωθεί ο γάμος ως ανάγκη εσωτερική, ως μνήμη ανθρώπινη, ενταγμένη στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής.

• Να γίνει σύγκριση στη γλώσσα και στο περιεχόμενο των τριών ανθολογημένων έργων που αναφέρθηκαν των: Καζαντζάκη, Παπαδιαμάντη και Κονδυλάκη.

• Στο απόσπασμα από τον Καπετάν Μιχάλη σχολιάζεται αρχικά ο ρόλος της Εμινέ και κατόπιν διερευνάται σε όλο το έργο η στάση του Καπετάν Μιχάλη σχετικά με την Εμινέ.

• Καλό είναι να μελετήσουν όλοι οι μαθητές ή χωρισμένοι σε ομάδες τη θέση της γυναίκας σε επιλεγμένα έργα του Καζαντζάκη.

• Μπορεί, ακόμα, να μελετηθούν από ομάδες μαθητών όλο το έργο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, η Ασκητική ή η Αναφορά στο Γκρέκο και να παρουσιαστούν στην τάξη, ώστε να απολαύσουν τη γραφή του δημιουργού και να επικοινωνήσουν πληρέστερα με το έργο του.

• Ως εναλλακτική δραστηριότητα για τα προαναφερθέντα έργα μπορούν να δοθούν άξονες μελέτης, όπως: α) Να καταγραφούν τα θέματα που θίγονται. β) Να δοθούν οι αφηγηματικές τεχνικές του δημιουργού. γ)Να σχολιαστούν δύο τρία αποσπάσματα που αναδεικνύουν το στοχασμό και το ιδεολογικό πιστεύω του Καζαντζάκη.

 

4. Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Αργυροπούλου Χρ., 2004, «Καζαντζάκης και Οικουμενικότητα, από τη γραφή στο στοχασμό του Ν. Καζαντζάκη», Θαλλώ, τεύχος 15, Χανιά.

Αργυροπούλου Χρ., 2007, «Το σκωπτικό στοιχείο μέσα από τις μικροϊστορίες στον Καπετάν Μιχάλη του Νίκου Καζαντζάκη», Διαβάζω, Αφιέρωμα στο Νίκο Καζαντζάκη, τεύχος 480, Αθήνα.

Αυγέρης Μ., 1982, Έλληνες Λογοτέχνες, Αθήνα, Μπούρας.

Βρεττάκος Ν., χ.χ., Ν. Καζαντζάκης, Η αγωνία του και το έργο του, Αθήνα, Σύψας και Σία.

Γραμματάς θ., 1992, Κρητική Ματιά, εκδ., Αθήνα, Τολίδης.

Ζήρας Αλ., 1996, «Νίκος Καζαντζάκης», Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία, τόμος Δ', Αθήνα, Σοκόλης.

Καραλής Βρ., 1994, Ο Νίκος Καζαντζάκης και το Παλίμψηστο της Ιστορίας, Αθήνα, Κανάκης.

Καψωμένος Ερ., 2000, «Η αφηγηματική τέχνη του Καζαντζάκη», Ελί-τροχος, τεύχος 15, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

Νταγκουνάκη-Coavoux Β., 2007, «Πρεβελάκης και Καζαντζάκης: Το χρονικό μιας φιλίας», Διαβάζω, τεύχος 472, Αθήνα.

Πρακτικά Επιστημονικού Διήμερου, 1998, Νίκος Καζαντζάκης, σαράντα χρόνια από τον θάνατό του, Χανιά, Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων.

Πρεβελάκης Π.,1993, «Ο Καζαντζάκης, Βίος και Έργα», Τετράδια «Ευθύνης» , τεύχος 3, Αθήνα.

Ροϊλός Π., 2006, «Ετερογλωσσικοί αφηγητές και ιδεολογικές παρερμηνείες στον Καζαντζάκη», Νίκος Καζαντζάκης, Πεπραγμένα Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Παν/λη Ρεθύμνου 2004, Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας.

Σταυροπούλου Έρη, 2006, «Η τελετουργία του θανάτου στην πεζογραφία του Νίκου Καζαντζάκη», Νίκος Καζαντζάκης, Πεπραγμένα Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Πανεπιστημιούπολη Ρεθύμνου 2004, Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας.

 

Αφιερώματα

Περ. Νέα Εστία, 1959, Νίκος Καζαντζάκης, τεύχος 779, Αθήνα

Περ. Νέα Εστία, 1977, Νίκος Καζαντζάκης, τεύχος 1211, Αθήνα

Περ. Διαβάζω, 1988, 1997, 2007 Ν. Καζαντζάκης, τεύχη 190, 377, 480, Αθήνα.

Περ. Τετράδια «Ευθύνης» , 1993, Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη, τεύχος 3, Αθήνα.

Περ. Ομπρέλα, 1999, Αφιέρωμα, Για τον Καζαντζάκη, τεύχος 45, Αθήνα.

Περ. Ελί-τροχος, 2000, Αφιέρωμα στο Νίκο Καζαντζάκη, Καλοκαίρι 1998, τεύχος 15, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

Περ. Θέματα Λογοτεχνίας, 2007, Θερβάντες — Καζαντζάκης, τεύχος 35, Αθήνα.

 

 

Νίκος Καζαντζάκης
Βικιπαίδεια
Βιβλιοnet
Σελίδες Νίκου Καζαντζάκη [πηγή: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης]
Νίκος Καζαντζάκης, ένας ταξιδευτής σε τόπους και ιδέες (διαδραστική εφαρμογή) [πηγή: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης]
Εκδόσεις Καζαντζάκη
Νίκος Καζαντζάκης, ΠΟΘΕΓ
Εκπαιδευτική τηλεόραση
ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ, εκπομπή της ΕΡΤ
Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

Βιογραφικό ,

---