22. Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ενότητα 21. Το κρητικό ζήτημα (1821-1905)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ενότητα 22. Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Ενότητα 29: Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912 – 1913)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Ενότητα 30: Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους

Ενιαία διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Το Κρητικό ζήτημα (ορισμός), σ. 64

β) Τα νέα κράτη-έθνη των Βαλκανίων (απλή αναφορά, με τον χάρτη της σ. 66), ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν την ανάδυση των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων των βαλκανικών κρατών.

γ) Μακεδονικό Ζήτημα και αγώνας, σσ. 67-68

δ) Κίνημα των Νεοτούρκων, σ. 68

ε) Αίτια των Βαλκανικών Πολέμων, σ. 85

στ) Συμμαχίες-αντίπαλοι στις δύο φάσεις των Βαλκανικών πολέμων, σσ. 85, 86

ζ) Γεγονότα (απλή αναφορά/σχεδιάγραμμα), σσ. 85-86

η) Αποτελέσματα Συνθήκης Βουκουρεστίου, προοπτικές Νέων Χωρών – εξωτερική πολιτική, σ. 87-88.

Λέξεις κλειδιά: Κρητικό ζήτημα, Μακεδονικό ζήτημα, κομιτατζήδες, κίνημα Νεοτούρκων, Συνθήκη Βουκουρεστίου, απελευθέρωση Θεσσαλονίκης, νέα σύνορα Ελλάδος, Νέες Χώρες.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Διαδραστική εφαρμογή με πηγές και βίντεο από το Πανόραμα του 20^ού αι. ΕΡΤ, (02.07΄) «Ο μακεδονικός αγώνας», Φωτόδενδρο: εδώ

-Διαδραστικός χάρτης «Βαλκανικοί πόλεμοι: οι διεκδικήσεις και τα οφέλη των βαλκανικών κρατών», Φωτόδενδρο: εδώ

-Ο ελληνικός στρατός μπαίνει στη Θεσσαλονίκη, Το Πανόραμα του 20^ού αι., ΕΡΤ, βίντεο 01:17΄: εδώ

«Η συνθήκη του Βουκουρεστίου», Το Πανόραμα του 20^ού αι., βίντεο 00:51΄: εδώ

-Πηγή 2, σ. 86 του σχ. βιβλίου, προκειμένου να αναδειχθεί ο ρόλος του Ελ. Βενιζέλου στους Βαλκανικούς πολέμους

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Ανάδειξη των διαστάσεων του μακεδονικού αγώνα μέσα από τον σχολιασμό των πηγών 1α και 1β, σ. 67 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 86 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 1 και 3, σ. 88 του σχολ. βιβλίου.

2 ώρες

Η ιστορία των Βαλκανίων κατά τον 19^ο αιώνα σφραγίστηκε από την ανάδυση των αλληλοσυγκρουόμενων βαλκανικών εθνικών επιδιώξεων.
Αρχικά οι Σέρβοι κέρδισαν την αυτονομία τους (1812-1815).
Στη συνέχεια οι Έλληνες, πρώτοι απ’ όλους τους Βαλκάνιους, ίδρυσαν ανεξάρτητο εθνικό κράτος.
Οι σχετικές κινήσεις των Βουλγάρων εκφράστηκαν με τη δημιουργία της Εξαρχίας, της ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας, το 1870 (βλέπε ενότητα 14).

1. Η εξέλιξη των βαλκανικών συνόρων από το 1877 έως το 1881.
Η εξέλιξη συνόρων

Η βαλκανική κρίση των ετών 1875-1878

Το Ανατολικό Ζήτημα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Παράλληλα, η ανάδυση των εθνικών ιδεών προκάλεσε επαναστάσεις στην Ερζεγοβίνη, στη Βοσνία και στη Βουλγαρία (1875-1876). Η Οθωμανική αυτοκρατορία απάντησε με μαζικές σφαγές και η Ρωσία, αντιδρώντας, της κήρυξε τον πόλεμο (1877). Λίγο αργότερα ξέσπασαν στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία, στην Ήπειρο και στην Κρήτη επαναστάσεις των ελληνικών πληθυσμών (1878).

Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Φεβρουάριος 1878)

Η ρωσική επικράτηση στον ρωσοτουρκικό πόλεμο υποχρέωσε τον σουλτάνο να υπογράψει τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Φεβρουάριος 1878). Κύριος όρος της ήταν η δημιουργία της αυτόνομης ηγεμονίας της Βουλγαρίας, της «Μεγάλης Βουλγαρίας» όπως ονομάστηκε, που περιλάμβανε πολλές περιοχές με πυκνή ελληνική παρουσία. Με τις αποφάσεις του Αγίου Στεφάνου, υπονομεύονταν τόσο οι ελληνικές επιδιώξεις όσο και τα αγγλικά συμφέροντα στην περιοχή.

Το συνέδριο του Βερολίνου (Ιούνιος 1878)

Αντιδρώντας η Μ. Βρετανία και η Γερμανία, απαίτησαν αναθεώρηση της συνθήκης. Με πρωτοβουλία τους συγκλήθηκε, τον Ιούνιο του 1878, το συνέδριο του Βερολίνου. Εκεί η βρετανική και η γερμανική διπλωματία δήλωσαν ότι δεν θα αποδέχονταν την ίδρυση ενός μεγάλου βουλγαρικού κράτους. Έτσι, αντί της «Μεγάλης Βουλγαρίας» δημιουργήθηκαν:
α. μια πολύ μικρότερη αυτόνομη Βουλγαρία και μια αυτόνομη Ανατολική Ρωμυλία (τότε, νότια της Βουλγαρίας˙ σήμερα, η νότια Βουλγαρία), και οι δύο υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου.
β. Η Σερβία, η Ρουμανία και το Μαυροβούνιο κηρύχθηκαν ανεξάρτητες.
γ. Η Μακεδονία, η Θράκη και η Ήπειρος παρέμειναν στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
δ. Η διοίκηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ανατέθηκε στην Αυστροουγγαρία.
ε. Η Κύπρος παραχωρήθηκε στην Αγγλία.

Η ενσωμάτωση της Θεσσαλίας και της Άρτας στην Ελλάδα (1881)

Μετά από ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις, η Θεσσαλία (εκτός από την περιοχή της Ελασσόνας) και η επαρχία της Άρτας ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος στις 20 Ιουνίου του 1881.

Η προσάρτηση της Α. Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία (1885)

Το 1885, ωστόσο, οι Βούλγαροι, παραβιάζοντας τις αποφάσεις του συνεδρίου του Βερολίνου, προσάρτησαν την Α. Ρωμυλία, περιοχή με σημαντική ελληνική παρουσία. Αντιδρώντας η Σερβία κήρυξε τον πόλεμο στη Βουλγαρία. Στην Ελλάδα, η κοινή γνώμη αξίωνε ένοπλη επέμβαση, αλλά η κυβέρνηση, πιεζόμενη από τις Δυνάμεις, έμεινε ουδέτερη.

Μακεδονικό ζήτημα και μακεδονικός αγώνας

Ο Μακεδονικός Αγώνας

Ο αγώνας για τον έλεγχο της Μακεδονίας, που ήταν τότε τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ονομάστηκε μακεδονικό ζήτημα. Έλληνες, Βούλγαροι και Σέρβοι διεκδίκησαν, με βάση τις δικές τους εθνικές επιδιώξεις ο καθένας, την ενσωμάτωση ολόκληρης ή ενός τμήματος της Μακεδονίας. Η σύγκρουση εκδηλώθηκε αρχικά ως αγώνας για τον έλεγχο της εκπαίδευσης και της θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων. Σύντομα, όμως, πήρε ένοπλη μορφή.

Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη από Βούλγαρους της Μακεδονίας η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ) που διακήρυττε ότι είχε σκοπό την ένωση των πληθυσμών της Μακεδονίας και της Θράκης, ανεξαρτήτως εθνικότητας, για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Το 1895 σχηματίστηκε στη Σόφια η Ανώτατη Μακεδονική Επιτροπή (Komitet), με στόχο τον ξεσηκωμό όλων των κατοίκων της Μακεδονίας κατά της οθωμανικής εξουσίας, για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Μακεδονίας που θα ενωνόταν με τη Βουλγαρία. Γύρω στα 1898 οργανώθηκαν στη Μακεδονία ένοπλες ομάδες Βουλγάρων, που έμειναν γνωστοί ως «κομιτατζήδες» (Komitet = Επιτροπή).

1. Το μακεδονικό ζήτημα

α. Η εκπαιδευτική-ιδεολογική διάσταση
Οι ημέτεροι (διδάσκαλοι) περιορίζονται απλώς εις την τυπικήν διδασκαλίαν της γραμματικής. Οι πλείστοι τούτων, […], εδιδάχθησαν ολίγα γράμματα εν Ελληνικώ σχολείω ή Γυμνασίω, εν τω οποίω ουδόλως ελήφθη φροντίς ν’ αναπτυχθή παρ’ αυτοίς εθνικόν φρόνημα. […] Αλλ’ οι Βούλγαροι διδάσκαλοι καταρτίζονται ειδικώς διά την Μακεδονίαν […]. Να συσταθώσι Διδασκαλεία έχοντα ειδικόν προορισμόν να καταρτίζωσι διδασκάλους πατριώτας, ικανούς να εργασθώσιν εν Μακεδονία υπέρ των εθνικών συμφερόντων.
Απόσπασμα έκθεσης του ελληνικού προξενείου Θεσσαλονίκης, 1892.

Πηγή: Ι. Κολιόπουλος, «Η θέση των Ελλήνων στη Μακεδονία από το 1881 ως το 1896»,
Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΔ΄, σ. 216.

β. Η οικονομική διάσταση
Aδιάκοπη και μια από τις κυριώτερες φροντίδες της «O.[ργάνωσης] Θ.[εσσαλονίκης]» ήταν ο οικονομικός κατά των Bουλγάρων πόλεμος. [...]. H «O.Θ.» δεν εμπόδιζε δικό μας έμπορο να συναλλάσσεται με σχισματικούς παρά μόνον όταν η γενικότερη ωφέλεια από την απαγόρευση αυτή άξιζε να ζημιωθεί ένα άτομο. Έτσι οι γενικές οδηγίες περιορίζονταν εις το να μην αγοράζη κανείς Έλλην καταναλωτής από σχισματικούς και να μη χρησιμοποιή Βουλγάρους επαγγελματίες.

Aθ. Σουλιώτης-Nικολαΐδης, O Mακεδονικός Aγών. H «Oργάνωσις Θεσσαλονίκης» 1906-1908.
Aπομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1993, σ. 47-48.

Παράλληλα, άρχισε και η ενεργή, αν και ανεπίσημη, ελληνική ανάμειξη. Στα 1896-1897 έφτασαν στη Μακεδονία οι πρώτες ελληνικές ένοπλες ομάδες και άρχισαν να εμπλέκονται σε συγκρούσεις με ομάδες κομιτατζήδων. Επιπλέον, δραστηριοποιούνταν στην περιοχή και διάφοροι Έλληνες, όπως ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης και οι διπλωμάτες Ίων Δραγούμης και Λάμπρος Κορομηλάς. Τον Ιούλιο του 1903 οργανώθηκε από την ΕΜΕΟ εξέγερση στη Μακεδονία (εξέγερση του Ίλιντεν), η οποία καταπνίγηκε από τον οθωμανικό στρατό. Από τις αρχές του 1904 άρχισαν να φτάνουν στη Μακεδονία Έλληνες αξιωματικοί, ενώ στις συγκρούσεις εμπλέκονταν πλέον και τουρκικά στρατεύματα. Από τους Έλληνες που πήραν μέρος στον μακεδονικό αγώνα, ξεχωριστή μορφή υπήρξε ο Παύλος Μελάς, που άφησε την τελευταία του πνοή στη Μακεδονία.

Λαϊκή εικόνα αφιερωμένη στον θάνατο του Παύλου Μελά. Μελάς

Ίωνας Δραγούμης
Ίωνας Δραγούμης
Γερμανός Καραβαγγέλης
Παύλος Μελάς
Παύλος Μελάς
Λάμπρος Κορομηλάς
Μακεδονικός αγώνας, «Το πανόραμα του αιώνα»
Μακεδονικός αγώνας «Σκάι»

Το κίνημα των Νεοτούρκων (1908)

Ενώ αυτά συνέβαιναν στη Μακεδονία, τα όλο και πιο έκδηλα συμπτώματα παρακμής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ώθησαν Τούρκους αξιωματικούς, αστούς και διανοούμενους στην ίδρυση της οργάνωσης Ένωση και Πρόοδος, με στόχο την αντίδραση στην παραπάνω κατάσταση. Τα μέλη της έγιναν γνωστά ως Νεότουρκοι, ονομασία που δείχνει ότι προέτασσαν την εθνική τους ταυτότητα κι όχι τη θρησκευτική (μουσουλμανική). Το καλοκαίρι του 1908 ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το κίνημα των Νεοτούρκων, που με τις φιλελεύθερες εξαγγελίες του προκάλεσε, αρχικά, τη συμπάθεια των βαλκανικών λαών. Οι Νεότουρκοι υποχρέωσαν τον σουλτάνο να παραχωρήσει σύνταγμα. Παράλληλα, δόθηκε αμνηστία στους ένοπλους Έλληνες και Βούλγαρους και έτσι έλαβε τέλος ο μακεδονικός αγώνας.

3. Η ανακήρυξη του τουρκικού συντάγματος μετά το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 σε λαϊκή αλληγορική εικόνα εποχής.
Νεότουρκοι

Νεότουρκοι
Το Κίνημα των Νεότουρκων «Το πανόραμα του αιώνα»

2. Η ελληνική Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως

Η Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως [ανεπίσημος σύνδεσμος μεταξύ Ελλήνων και Νεοτούρκων], με επικεφαλής τους Ίωνα Δραγούμη και Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη, αφοσιώθηκε στο κάπως ευφάνταστο έργο της μεταμορφώσεως της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε ένα πολυεθνικό κράτος, όπου η ισότητα και η αδελφότητα θα επικρατούσαν χάρη στους κοινούς πολιτιστικούς δεσμούς και το κοινό πεπρωμένο των κατοίκων της Ανατολής.
Θ. Βερέμης, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του», Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΔ΄, σ. 255.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε τις πηγές 1α και 1β και πάρετε υπόψη τις πληροφορίες που παρέχονται στην ενότητα, να εκπονήσετε άσκηση άστρου με κέντρο τον όρο «μακεδονικό ζήτημα».
2. Αφού μελετήσετε την πηγή 2 και την εικόνα 3, να συνθέσετε κείμενο στο οποίο να παρουσιάζετε αλλά και να ερμηνεύετε την ελληνική στάση απέναντι στους Νεότουρκους.

1. Το μακεδονικό ζήτημα

Aθ. Σουλιώτης-Nικολαΐδης, O Mακεδονικός Aγών. H «Oργάνωσις Θεσσαλονίκης» 1906-1908. Aπομνημονεύματα,
Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1993, σ. 47-48.

2. Η ελληνική Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως

Θ. Βερέμης, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του»,
Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΔ΄, σ. 255.

1. Η ίδρυση της Ελλάδας αφυπνίζει τους άλλους βαλκανικούς εθνικισμούς

Ο νέος ελληνικός εθνικισμός ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της χώρας [...]. Αλλά είχε και το παράδοξο αποτέλεσμα να περιορίσει τον Ελληνισμό στην Ελλάδα, και έτσι να δημιουργήσει ή να εντείνει τον λανθάνοντα εθνικισμό των άλλων βαλκανικών λαών. Όσο το να είναι κανείς Έλληνας αποτελούσε κάτι περισσότερο από το απαραίτητο επαγγελματικό προσόν του εγγράμματου ορθόδοξου χριστιανού των Βαλκανίων, ο εξελληνισμός είχε σημειώσει προόδους. Από τη στιγμή που σήμαινε την πολιτική υποστήριξη για την Ελλάδα, άρχισε να υποχωρεί ακόμη και ανάμεσα στις βαλκανικές εγγράμματες τάξεις. Μ' αυτήν την έννοια η ελληνική ανεξαρτησία ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του εθνικισμού των άλλων βαλκανικών εθνών.

E.J. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848,
μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1990, σ. 190.

2. Η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως»

Η ήττα του οθωμανικού ancient regime (παλαιό καθεστώς), που επιτελέστηκε με τη νεοτουρκική επανάσταση, αναστάτωσε τις ισορροπίες που είχαν διαμορφωθεί στη Βαλκανική και κλόνισε για άλλη μία φορά τα δεδομένα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Επιπλέον, έφερε και πάλι στην επιφάνεια το ζήτημα του ρόλου των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως προς τον προσανατολισμό του εθνικού ζητήματος. Η εγκαθίδρυση κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, οι υποσχέσεις των Νεοτούρκων για ισονομία και συνταγματικότητα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη νόμιμη εκπροσώπηση των χριστιανικών και άλλων εθνοτήτων στο νέου τύπου κράτος.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκε από τον Ίωνα Δραγούμη και τον Σουλιώτη Νικολαΐδη η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», η οποία ανέλαβε να παίξει τον ρόλο του συνδέσμου ανάμεσα στο νεοτουρκικό καθεστώς και στο ελλαδικό κράτος. Ο Δραγούμης και ο Σουλιώτης είχαν ενστερνιστεί την άποψη ότι η Αυτοκρατορία έπρεπε να αλωθεί από τα μέσα και ότι φυσικά θα εξελληνιζόταν. Δήλωναν μάλιστα ρητά την περιφρόνησή τους προς το «κρατίδιον», όπως αποκαλούσαν το ελληνικό κράτος. Έθεταν όμως ένα σημαντικό δίλημμα στην εξωτερική πολιτική του «κρατιδίου»: Την επιλογή ανάμεσα στη φιλική εκσυγχρονισμένη και πολλά υποσχόμενη Τουρκία και τη σλαβική φυλή, που «σφετερίστηκε» τη Μακεδονία. Στην κίνηση όμως αυτή δεν δόθηκε καμία συνέχεια, αφού η νεοτουρκική ηγεσία διέλυσε γρήγορα τις αυταπάτες που είχαν δημιουργηθεί στην αρχή δείχνοντας ένα πρόσωπο πολύ σκληρότερο και από αυτό του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ.

Λ. Λούβη, «Το εθνικό ζήτημα, "σλαβικός κίνδυνος" και ελληνική εξωτερική πολιτική»,
Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 5ος , σ. 43-44.

Η περίοδος 1897-1922 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Συλλογή 5181 φωτογραφιών στο Μουσείο Μακεδονικού αγώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡYΣΗ ΤΟY ΕΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟY 20^ού ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 22. Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων