ΚΤΙΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

«Η ιδέα της δημιουργίας μιας πόλης που θα συναγωνιζόταν τη Ρώμη ανήκει απο­κλειστικά στον Κωνσταντίνο. Η θεμελίωση της Νέας Ρώμης οφείλεται σε μια κεραυνο­βόλο απόφαση. Στις 18 Σεπτεμβρίου του 324 μ.Χ., όταν αρχίζει η αποφασιστική μάχη κατά του Λικινίου (όχι μακριά από τη Χαλκηδόνα), ο Κωνσταντίνος δεν είναι καθόλου βέβαιος για τη νίκη του. Στις 8 Νοεμβρίου η δημιουργία της νέας πρωτεύουσας έχει α­ποφασιστεί. Τι να συνέβη στην ψυχή του Κωνσταντίνου σ' αυτό το βραχύ διάστημα; Αναγκαστικά περιοριζόμαστε στις συγκυρίες. Ο Ευσέβιος διηγείται ότι ο αυτοκράτορας, την ώρα του υπέρτατου αγώνα κατά του αντιπάλου του, βρισκόταν σε μια ψυχολογι­κή κατάσταση ανάλογη με αυτή της 28ης Οκτωβρίου 312. Ο Λικίνιος, παρά το διάταγ­μα της ανεξιθρησκίας, δεν είχε κάνει το αποφασιστικό βήμα και δεν είχε γίνει χριστιανός. Απεναντίας περνούσε τον καιρό του συμβουλευόμενος μάγους.

Ο Κωνσταντίνος, κλεισμένος σε ένα ναΐδριο όπου είχε τοποθετηθεί ένας σταυρός, συνεχώς προσευχόταν. Συνομιλούσε με τον θεό "όπως ο Μωυσής". Νικητής μετά α­πό μια μάχη κατά την οποία ο αντίπαλός του ηττήθηκε, ο Κωνσταντίνος χρεωστούσε στον θεό μια λαμπρή ένδειξη ευγνωμοσύνης. Την εκδήλωσε μεταφέροντας την πρω­τεύουσα του κράτους μακριά από τη μολυσμένη με την ειδωλολατρία Ρώμη σε μια νέα πόλη, απόλυτα χριστιανική. Ασφαλώς θα σκέφθηκε το Βυζάντιο κατά τη διάρκεια των μαχών εναντίον του Λικινίου, λίγες εβδομάδες νωρίτερα, κοντά στα τείχη της παλαιάς αποικίας των Μεγαρέων. Ασφαλώς εντυπωσιάστηκε από τη στρατηγική της θέση. Αλ­λά, χωρίς μια έντονη ψυχολογική κρίση, πώς θα ήταν δυνατόν να μεταφέρει στην Α­νατολή την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας τη στιγμή μάλιστα που η εξόντωση του αντιπάλου του αποκαθιστούσε την ενότητα του ρωμαϊκού κόσμου; Όλα αυτά που οι σύγχρονοι ιστορικοί αναφέρουν για τη ζωτικότητα της Ανατολής σε σύγκριση με τη δυ­σπραγία της Δύσης, είναι, για τη συγκεκριμένη εποχή καθαρές υποθέσεις που επινοή­θηκαν για να ερμηνεύσουν ένα γεγονός.

Αφού ελήφθη η απόφαση, το έργο προχώρησε με μια θαυμαστή ταχύτητα. Η αρ­χαία πόλη του Βυζαντίου δεν είχε παίξει μέχρι τότε κανένα ιδιαίτερο ρόλο στην ιστο­ρία, παρ' όλη τη θεωρία που αποδίδει στη γεωγραφική της θέση μια αξία σχεδόν κα­ταλυτική. Ο Κωνσταντίνος τη χρησιμοποίησε απλώς σαν πυρήνα της νέας πρωτεύουσας. Το νέο τείχος τετραπλασίαζε ή πενταπλασίαζε την επιφάνειά της. Οι εργασίες θεμελίωσης άρχισαν τον Νοέμβριο του 324 και τα εγκαίνια της Νέας Ρώμης έγιναν στις 11 Μαΐου 330.

Οι ειδωλολατρικοί ναοί, άγρια λεηλατηθέντες (αφαίρεσαν απ' αυτούς τις χάλκινες θύρες, τις επίχρυσες στέγες, τα αγάλματα) χρησίμευσαν για να διακοσμήσουν τη νέα πρωτεύουσα. Η διοίκηση, που παρέμενε ειδωλολατρική, ύψωσε το άγαλμα της θεάς Τύχης, αλλά, μόλις ο αυτοκράτορας εγκαταστάθηκε στην πόλη δεν έγινε αποδεκτή κα­μία ειδωλολατρική εκδήλωση. Ο Κωνσταντίνος αγάπησε τόσο πολύ τη νέα του πρω­τεύουσα ώστε, εκτός από σπάνιες διακοπές, δεν την εγκατέλειψε ποτέ μέχρι τον θάνατό του (337 μ.Χ.).

Η Κωνσταντινούπολη γεννήθηκε από την ιδιοτροπία ενός δεσπότη που βρισκόταν υπό την επήρεια μιας έντονης θρησκευτικής έξαρσης. Και όμως λίγες πολιτικές πράξεις, απόλυτα μελετημένες είχαν τόσο σοβαρές και διαρκείς συνέπειες. Επί πολλούς συνεχόμενους αιώνες ένα ισχυρό κράτος συνέδεσε τις τύχες του με αυτήν την πόλη. Σε πολλές περιπτώσεις η Κωνσταντινούπολη αναγέννησε την Αυτοκρατορία. Η ελληνική παι­δεία, αρχαία και μεσαιωνική, διασώθηκε από μια ολοκληρωτική καταστροφή, γιατί βρή­κε στις όχθες του Βοσπόρου, ένα απόρθητο άσυλο. Τίποτε από αυτά δεν θα συνέβαι­νε χωρίς τη θέληση του Κωνσταντίνου. Αλλά αυτό ήθελε; Μάλλον όχι.

Η Νέα Ρώμη, στη σκέψη του, όφειλε να είναι τελείως ρωμαϊκή. Σ' αυτή μετέφερε έ­να μέρος της Συγκλήτου και έκτισε ανάκτορα για τις παλαιές ευγενείς ρωμαϊκές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν εκεί. Οι νόμοι ήταν οι ρωμαϊκοί. Η γλώσσα της αυλής, της διοίκησης ήταν η λατινική. Η Νέα Ρώμη θα ήταν το εργαλείο του θριάμβου της πίστης, η πρωτεύουσα του Χριστιανισμού.

Και να τι έγινε. Η Κωνσταντινούπολη εξελίχθηκε σε μια ελληνική πόλη. Δύο αιώνες μετά την ίδρυσή της οι απόγονοι των Ρωμαίων που εγκαταστάθηκαν στην pars Orientis είχαν ξεχάσει τη γλώσσα των πατέρων τους, αγνοούσαν τελείως τη λατινική λογοτεχνία, θεωρούσαν την Ιταλία και τη Δύση ως μια περιοχή ημιβάρβαρη. Αλλάζοντας γλώσσα, άλλαζαν και ψυχή. Ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι αναγεννά τη Ρωμαϊκή αυτο­κρατορία. Χωρίς να το υποπτεύεται ίδρυε μια νέα αυτοκρατορία, τη Βυζαντινή.»

FERDINAND LOT, La fin du monde antique et le debut du Moyen âge, Παρίσι 1927 (L’ evolution de l’ humanité), σ. 41-43. (Μετ. Β.Σ.).