ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΜΟΝΟΙ (Α' θεσσ. γ', 1) (Ο Παύλος στην Αθήνα 51 μ.Χ.)

«Ο Παύλος είχε μείνει πια πολύ καιρό στο Άστυ. Σύμφωνα με τη συνήθειά του εστράφηκε, πρώτα, προς τους πολυάριθμους συμπατριώτες του, που την ύπαρξή τους στην τότε Αθήνα την μαρτυρούν και μερικές επιγραφές. Τα πρώτα Σάββατα, επήγε στην Συναγωγή, κι εκεί μίλησε στους Εβραίους και στους "φοβουμένους τον θεόν". Αλλ' η επιτυχία, φαίνεται, ήταν πολύ περιορισμένη, ίσως επειδή οι Εβραίοι των Αθηνών είχαν επηρεασθεί από τον ειδωλολατρικό πολιτισμό, που στεκόταν ψηλά, και είχαν γίνει κοσμικοί, ενώ στη Συναγωγή πήγαιναν πολύ λίγοι. Έπρεπε λοιπόν, να δοκιμάσει τι μπορούσε να γίνει με τους ειδωλολάτρες, με τους φιλοσόφους, και να μάθει τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις. Γι' αυτό, άρχισε να περιφέρεται, καθημερινώς, μέσα στην πόλη, ζητώντας κάτι κατάλληλο που θα μπορούσε να πει για να εκφράσει αυτό που του έκαιγε την ψυχή.

Όσο όμως εκοίταζε εδώ κι εκεί, τόσο περισσότερο κι έχανε την πρώτη δυνατή εντύπωση που πήρε από την Ακρόπολη, τόσο γινόταν πιο καταφάνερη η βαθιά θρησκευτική κατάπτωση που επικρατούσε τότε. Σε μία από αυτές τις περιπλανήσεις του, αισθάνθηκε μια δυνατή συγκίνηση. Ξαφνικά τα πόδια του εκόλλησαν στο χώμα. Εκεί, σε μια γωνία του δρόμου, στεκόταν κάποιος ναΐσκος, με έναν βωμό που είχε την επιγραφή: "Αγνώστω θεώ"... Ο Παύλος έμεινε κατάπληκτος με την επιγραφή, την εξήγησε όμως με άλλο τρόπο. Στην αφιερωτική αυτήν επιγραφή, ο Απόστολος εδιάβαζε την ορμή προς κάτι ανώτερο και καλύτερο απ' ό,τι είχαν διδαχθεί οι Αθηναίοι, κάποιο αόρατο ψαχούλεμα για την ανεύρεση του αληθινού θεού, "ει άρα γε ψηλαφήσειαν αυτόν και εύροιεν". Αυτό το θέμα έκαμε στον Παύλο βαθιάν εντύπωση και αύξησε τη συμπόνια του για τους δυστυχισμένους αυτούς ανθρώπους, που, μέσα στο Πάνθεόν τους, δεν εύρισκαν τον τρόπο για να σβήσουν τη δίψα που είχαν για να γνωρίσουν το θείον. Ελάτρευαν ανώνυμους θεούς, κι έτσι, χωρίς να το καταλαβαίνουν, προσκυνούσαν κάποιο υπεργήινο μυστήριο... Μέχρι τώρα, ο Παύλος, στην ιεραποστολική του δράση, εργαζόταν σε περιοχές τις οποίες, κατά κάποιο τρόπο, είχε προπαρασκευάσει ο Ιουδαϊσμός ή οι προσήλυτοί του. Στην Αθήνα όμως η σκηνή άλλαζε εντελώς. Πάνω στον Άρειο Πάγο, ο Παύλος βρίσκεται σ' ένα περιβάλλον τελείως ανεπηρέαστο από αυτά τα στοιχεία. Γι' αυτό αλλάζει εδώ τη συνηθισμένη του τακτική. Έπρεπε να αρχίσει την ομιλία του από κάπου αλλού. Η ομιλία του μας μεταφέρει σ' ένα περιβάλλον καθαρά ειδωλολατρικό. Τα σημεία που εδιάλεξε ο Παύλος από τους παλαιότερους φιλοσόφους, ως αφετηρία της ομιλίας του, δεν έδειχναν καθόλου εσωτερική συγγένεια ιδεών, ομοιότητα στην θρησκευτική ωριμότητα και στην ψυχική διάθεση, αλλά μόνον κάποια μακρινή ομοιότητα στις εκφράσεις και τις παραστάσεις, καθώς και στο καθολικά ανθρώπινο βάθος της ψυχής, που εκ φύσεως κλίνει προς την χριστιανική αλήθεια, καθώς και κάποια συναίσθηση της ανάγκης για τη λύτρωση, όπου επίγεια και θρησκευτικά ελατήρια συμπλέκονται.

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης στην εποχή του Παύλου δεν είχαν μεγάλες σχολές στην Αθήνα, παρ' όλο που οι ιδέες τους επιζούσαν ακόμα μέσα στις άλλες σχολές. Οι ακροατές του Παύλου, στον Άρειο Πάγο, ουσιαστικά ανήκαν σε δύο φιλοσοφικές κατευθύνσεις, στους Στωικούς και στους Επικούρειους. Ο Παύλος αρχίζει με ένα λογοπαίγνιο. Η λέξη "δεισιδαιμονέστερος" αρχικώς (στον Ξενοφώντα και τον Αριστοτέλη), είχε τη σημασία, πάνω-κάτω, εκείνου που φοβάται πολύ τον θεό· στην εποχή όμως του Παύλου είχε πια και την έννοια την σημερινή, δηλαδή εκείνου που είναι προληπτικός και φοβάται τους δαίμονες. Η αγάπη των Ελλήνων για τα θαύματα, και το πάθος τους για το θείο, χαρακτηρίζονται με την λέξη «δεισιδαίμων» που μπορεί να σημαίνει, ταυτοχρόνως, και ευσέβεια και δεισιδαιμονία, ανάλογα με τον αν θέλει κανείς να την πάρει ως εκδήλωση του κανονικού ή του πλανεμένου θρησκευτικού συναισθήματος. Οι ακροατές μπορούσαν να νομίζουν ότι η λέξη αυτή είχε την σημασία επαίνου και, ασφαλώς, έτσι θα 'γινε. "Άνδρες Αθηναίοι, κατά πάντα ως δεισιδαιμονεστέρους υμάς θεωρώ". Μ' αυτό ο Παύλος πήρε ήδη τους ακροατές με το μέρος του. Κερδίζει πιο πολύ την προσοχή τους, όταν τους αναγγέλλει τη λύση του αινίγματος "άγνωστος Θεός". Σεις, λέγει, με κατηγορείτε ότι είμαι "καταγγελεύς ξένων δαιμονίων" και ότι ήθελα να φέρω σε σας ξένους θεούς. Το αντίθετο. Στις περιπλανήσεις μου μέσα στην πόλη σας, παρατηρώντας τα ιερά σας, τα "σεβάσματα υμών", πήρα έναν βωμό με την επιγραφή "αγνώστω Θεώ". Φαίνεται, λοιπόν, ότι σέβεσθε και λατρεύετε κάτι που δεν το ξέρετε. Έχετε κάποιο δίκιο. Γιατί αυτό ο άγνωστος Θεός, και ο αληθινός, αλλά απόκρυφος Θεός, που σας κηρύττω εγώ, έχουν τούτο το κοινό μεταξύ τους, ότι περιβάλλονται από ένα μυστήριο. Ο μυστηριώδης Θεός δεν θα έπρεπε, βέβαια, να σας είναι τελείως άγνωστος! Έδειξε δείγματα της υπάρξεώς του με τα δημιουργήματά του, την φύση, τον ουρανό και τη γη, που είναι έργο των χειρών του. Ως πολίτες μιας πόλεως που έβγαλε έναν Πλάτωνα, δεν χρειάζεται να σας αποδείξω την ύπαρξη ενός υψίστου Θεού, που είναι απείρου ανώτερος από τους φτωχούς θεούς του Ολύμπου. Σεις κλειδώνετε τους θεούς σας στο στενό κελί των ναών σας. Αλλ' ο αληθινός Θεός "ουρανού και γης Κύριος υπάρχων, ουκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί". Εικόνες και αγάλματα του Απείρου δεν υπάρχουν· δεν πρέπει κανείς να τον λατρεύει μ' αυτά. Περιβάλλετε τους θεούς σας με στίφη από λειτουργούς των ναών και ιερόδουλες, τους βάζετε εμπρός τους φαγητά, τους προσκαλείτε στις θυσίες, τους δίνετε να ρουφήξουν μυρουδιές των φαγητών σας, τους ευφραίνετε με πολύτιμα κρασιά, σα να είχαν ανάγκη από τις υπηρεσίες και τα δώρα σας. Αλλ' ο Θεός δεν έχει ανάγκη απ' αυτά τα πράγματα· εμείς έχουμε ανάγκη από τα δώρα του. Αυτός μας δίνει και τροφή και πιοτό και "ζωήν και πνοήν και τα πάντα". Σεις λέτε ότι οι θεοί κατοικούν εκεί πάνω, ψηλά, σε μια μακάρια ηρεμία, και δεν ενδιαφέρονται για τα ανθρώπινα και τους ανθρώπους που, ως άτομα του Σύμπαντος, ρίχθηκαν πάνω στη γη τυχαίοι, τυφλά, όπως τα ζάρια. Όχι! Ο Θεός χαίρεται το έργον των χειρών του, και τίποτα δεν περιφρονεί απ' όσα εδημιούργησε. Έχει το σχέδιόν του για το ανθρώπινο γένος... Όλοι οι άνθρωποι, από ένστικτο, θέλουν να εύρουν τον Θεό, αλλά σεις οι Έλληνες περισσότερον απ' όλους. Οι ευσεβείς ποιητές σας και οι προφήτες σας, όπως ο Όμηρος, ο Πυθαγόρας, ο Πίνδαρος, τον ανεζήτησαν μέσα σε κάτι σκοτεινούς μύθους, οι καλλιτέχνες σας μέσα στον αιώνιο νόμο της ομορφιάς, οι φιλόσοφοί σας τον εζήτησαν μέσα σ' όλους τους δρόμους της αιτιώδους σκέψεως, όπως ο Αριστοτέλης, ή της ερευνητικής νοσταλγίας του ουρανίου έρωτος, όπως ο θείος Πλάτων. Οι μυσταγωγοί σας τον ανεζήτησαν στις μαγικές μυστηριακές λατρείες, που δίνουν δήθεν τη θέωση, οι υπάλληλοί σας στο πνεύμα του αυτοκράτορος και της θεάς Ρώμης. Ο σκοπός της νοσταλγίας σας για την ένωση με τον Θεό είναι καλός, αλλά ζητάτε να την πετύχετε με μεγάλες λοξοδρομίες ή τρέχοντας σε πλανερά μονοπάτια. Και όμως, είναι τόσο εύκολο να βρείτε τον Θεό. Ο Θεός είναι μέσα μας κι εμείς μέσα σ' αυτόν. Έτσι εκήρυξε ένας από τους ποιητές σας, ο Επιμενίδης: «εν αυτώ γαρ ζώμεν και κινούμεθα και εσμέν». Κι αυτός είναι ο λόγος που είναι τόσο κοντά στο πνεύμα μας, στην ψυχή μας. Η θεϊκή αιτία που μας δίνει την ύπαρξη είναι εκείνη που μας δίνει τη γνώση. Γι' αυτό μας δόθηκε κι η ικανότητα να ερευνούμε, "ει άραγε ψιλαφήσειαν αυτόν και εύροιεν".»

J. HOLZNER, Παύλος (Μετ. Ιερ. Κοτσώνη) σ. 223-237.

• Ο Λακτάντιος έγραψε το έργο του De mortibus persecutorum (Περί των θανάτων των διωκτών) ανάμεσα στα έτη 315-316 μ.Χ. στην αυλή του Κωσταντίνου. Εκεί, στους Τρεβήρους, εκτελούσε τα καθήκοντα του παιδαγωγού για τον υιό του Κωνσταντίνου, Κρίσπο. Με το έργο του στηλιτεύει τους ηγεμόνες οι οποίοι καταδίωξαν τον Χριστιανισμό και θέλει να αποδείξει ότι ο θεός τους τιμώρησε όλους με ένα φρικτό θάνατο. Στο έργο του Λακτάντιου παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα οι τετράρχες· μόνο ο Κωνστάντιος, επειδή ήταν πατέρας του Κωνσταντίνου, εξαιρείται.

• Το Διάταγμα των Μεδιολάνων. Η προσέγγιση του Κωνσταντίνου προς τον Χριστιανισμό μεταβλήθηκε σε πολιτική πράξη στη συνάντηση που είχε με τον Λικίνιο στο Μιλάνο (τέλη Ιανουαρίου αρχές Φεβρουαρίου 313). Κατά τη συνάντηση συμφωνήθηκε ανάμεσα στους δύο αυγούστους η πολιτική που θα ακολουθούσαν απέναντι στους Χριστιανούς και τα μέτρα που θα ελάμβαναν για την αποκατάσταση της θρησκευτικής ειρήνης στην αυτοκρατορία. Αντίθετα προς την επιστημονική άποψη που επικρατούσε παλαιότερα ότι οι δύο αύγουστοι προέβησαν στο Μιλάνο στην έκδοση διατάγματος περί ανεξιθρησκίας (edictum). Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι οι αποφάσεις που ελήφθησαν δεν έλαβαν την τυπική μορφή διατάγματος.

Βλέπε Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Α' 324-610, Αθήνα 1975, σ. 132.