Η Συμμαχία της Δήλου
[Η ιστορική προσέγγιση που ακολουθεί στηρίζεται στα κορυφαία ιστορικά έργα των P. Leveque, L’aventure grecque, Παρίσι, 1964 και Ed. Will, Le monde grec et l’Orient, le V siécle, Παρίσι, 1972.]
α. Βασικά σημεία επισήμανση
1) Στο σύστημα της αέναης σχέσης αιτίας και αποτελέσματος στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι, η Συμμαχία της Δήλου, ως γεγονός που διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε εν τόπω και χρόνω και κάτω από σαφώς καθαρισμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, έχει τις γενεσιoυργές αιτίες της στον Θεμιστοκλή και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η Αθήνα είναι πόλη ευνοημένη γεωγραφικά. Ουσιαστικά παραθαλάσσια, με ανοιχτούς ορίζοντες προς όλες τις κατευθύνσεις, ήταν υποχρεωμένη να οικοδομήσει το μέλλον της σε στενή σχέση με τη θάλασσα. Μέχρι το 490 π.Χ. η Αθήνα δεν είχε προσέξει ιδιαίτερα τον καίριο αυτό γεωγραφικό παράγοντα και τις συνακόλουθες δυνατότητές της. Οι Αθηναίοι «προμάχησαν των Ελλήνων» στη Σαλαμίνα και αυτό το κατανόησαν πλήρως όλες οι νησιωτικές και παραθαλάσσιες πόλεις του Αιγαίου, οι οποίες ζούσαν υπό τη συνεχή απειλή μα νέας περσικής εισβολής. Η Αθήνα, με τη Συμμαχία της Δήλου, δρέπει τους καρπούς της Σαλαμίνας, που και αυτή οφείλεται στη θεμιστόκλεια ώθηση.
2) Το δεύτερο σημείο αναφοράς είναι η στάση της Σπάρτης. Ηγέτιδα δύναμη στον ελληνικό χώρο, με σχεδόν απόλυτη κυριαρχία στην ξηρά, η μεγάλη δωρική πόλη έβλεπε με έκδηλη δυσπιστία τις υπερπόντιες εκστρατείες, τις μακροχρόνιες απουσίες από την πατρώα γη, τη γνωριμία διαφορετικών τρόπων ζωής. Ένας διάχυτος φόβος κατείχε τους Εφόρους μήπως η επαφή με το διαφορετικό επιφέρει ανατροπές στο κλειστό, άκρως συντηρητικό καθεστώς της Σπάρτης. Η περιπέτεια με τον Παυσανία αύξησε τους φόβους και συντέλεσε τα μέγιστα ώστε να απορρίψουν την πρόταση για ανάληψη της ηγεμονίας μιας υπό διαμόρφωση ελληνικής αντιπερσικής συμμαχίας. Άλλωστε η Σπάρτη
δεν διέθετε ικανό στόλο και οι ανάγκες για προστασία των νησιωτικών πόλεων απαιτούσαν πλοία ετοιμοπόλεμα και επανδρωμένα με έμπειρο πλήρωμα. Επομένως η Αθήνα ήταν έτοιμη να δεχθεί την πρόταση, και τη δέχθηκε.
β. Ηγεμονία και αρχή: ιμπεριαλισμός και αυτοκρατορία
Οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε με ακρίβεια τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συνήφθη η Συμμαχία της Δήλου. Το γεγονός είναι ότι οι νησιωτικές πόλεις πρόσφεραν στους Αθηναίους την «ηγεμονία». Η λέξη εξέφραζε, την εποχή εκείνη, μία ελληνική πραγματικότητα, την κατάσταση και θέση ενός προσώπου ή μα κρατικής οντότητας η οποία, χάρη σε μία θεσμική διάταξη, σε μία συνθήκη ή, απλώς, σε μία παράδοση, έχει το προνόμιο της καθοδήγησης και της διεύθυνσης σε μία σειρά υποθέσεων. Στο πεδίο των διεθνών σχέσεων, μία ηγεμονεύουσα πόλη είναι αυτή στην οποία άλλες κοινότητες, με συνθήκη ή συνθήκες συμμαχίας που συνήφθησαν ελεύθερα και σε επίπεδο ισότητας, αναγνώρισαν αυτό το προνόμιο της καθοδήγησης στα πεδία του πολέμου και των διπλωματικών σχέσεων. Με βάση αυτή την αρχή οι Αθηναίοι είχαν δεχθεί την ηγεμονία με τη σύναψη της συμφωνίας του 478 π.Χ.
Αντίθετα οι λέξεις «αυτοκρατορία» και «ιμπεριαλισμός» εκφράζουν έννοιες που αναφέρονται σε έναν άλλο κόσμο και που θα μπορούσαμε να τις χρησιμοποιήσουμε στην περίπτωσή μας με έναν τρόπο καθαρά συμβατικό. Γιατί ποτέ η κυριαρχία που άσκησαν οι Αθηναίοι στους συμμάχους τους δεν είχε τίποτε το κοινό με την κυριαρχία που άσκησε η Ρώμη στην Ιταλία και τους συμμάχους της. Επομένως στην περίπτωσή μας θα χρησιμοποιούμε τη λέξη «ιμπεριαλισμός» στο μέτρο που η ηγεμονεύουσα πόλη τείνει να υπερβεί τα όρια που θέτουν οι συνθήκες στις σχέσεις ανάμεσα στον ηγεμόνα και στους συμμάχους του, υπέρβαση η οποία θα αποβλέπει περισσότερο στο όφελος της ηγεμονεύουσας πόλης παρά στο κέρδος των συμμάχων. Εάν είναι αληθές ότι η ηγεμονία πηγάζει από μια θέση ισχύος, αφού παραχωρείται στην ισχυρότερη πόλη, ο ιμπεριαλισμός δημιουργεί μια εκτροπή από τη βασική θέση των όρων της συμφωνίας και μεταβάλλει την υλική δύναμη σε ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος, σε βάρος των προγενέστερων νομικών και παραδοσιακών όρων. Εάν αντιληφθούμε έτσι τα πράγματα, είναι αναμφισβήτητο ότι η Αθήνα μετέπεσε ταχύτατα από την ηγεμονία στον ιμπεριαλισμό. Οι Αθηναίοι άλλωστε το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, καθώς χαρακτήρισαν ανοιχτά την εξουσία τους ως «αρχή». Ο όρος εκφράζει συγχρόνως τον επικυριαρχικό ρόλο της εξουσίας και τον γεωγραφικό χώρο εντός του οποίου αυτή η εξουσία ασκείται έτσι, με τον συνδυασμό αυτών των δύο εννοιών, μπορούμε να μεταφράσουμε τη λέξη «αρχή» με τη λέξη «αυτοκρατορία», ή ακόμα και «τυραννία», δηλαδή καθεστώς αυταρχικό και μη ελεγχόμενο, το οποίο θεωρεί τους συμμάχους «υπηκόους», δηλαδή υποκείμενα προορισμένα να υπακούουν.
γ. Η διολίσθηση της Αθήνας από την ηγεμονία στην αρχή
Άμεσα τίθεται το πρόβλημα της γένεσης του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Οι σχέσεις ανάμεσα στους Αθηναίους και τους συμμάχους τους δεν έπαψαν να εξελίσσονται και αυτή η εξέλιξη δύσκολα προσδιορίζεται από πηγές όλως αποσπασματικές. Γι' αυτό ο προσδιορισμός της μεταπήδησης από την «ηγεμονία» στην «αρχή» είναι δυσχερέστατος.
Από την πλευρά των Αθηναίων, ο ιμπεριαλισμός είναι αρχικά μία ιδεοληψία, μια πνευματική προδιάθεση. Ασφαλώς, αυτή η πνευματική προδιάθεση προϋπήρχε του 478 π.Χ. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας κατέστησε πρόδηλα τα οφέλη που θα προέκυπταν για την πόλη από μία θαλασσοκρατορία και το γεγονός αυτό οδήγησε τους Αθηναίους να δεχθούν πρόθυμα την προσφορά των νησιωτικών πόλεων. Η ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου μεταβάλλει την προδιάθεση σε καθαρή πολιτική θέση η οποία εκδηλώνεται μεθοδικά. Η επικράτηση του Κίμωνα σηματοδοτεί τη μεγάλη καμπή στην πορεία της Συμμαχίας. Το να πιέζει την Κάρυστο να εισέλθει στη Συμμαχία, το να εμποδίζει τη Θάσο και τη Νάξο να εξέλθουν είναι ήδη ιμπεριαλισμός. Ο αμυντικός πόλεμος των Ελλήνων απέναντι στην περσική απειλή μεταβάλλεται σε επιθετικό. Οι σύμμαχες πόλεις ουσιαστικά χάνουν την αυτονομία τους.
Από την πλευρά των Αθηναίων, η «ηγεμονία» μεταβάλλεται σε «αρχή» συνειδητά. Από την πλευρά των συμμάχων όμως, η κατάσταση είναι αρκούντως σύνθετη. Η τάση πολλών πόλεων να προτιμούν τη χρηματική συνεισφορά από τη συμμετοχή τους, με άνδρες και πλοία, στις ναυτικές επιχειρήσεις συντέλεσε στην αύξηση της ισχύος της Αθήνας και επομένως εδραίωσε την πρωτοκαθεδρία της. Δεν έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε με ακρίβεια τον ρυθμό της εξέλιξης, αλλά είναι πιθανό ότι εκτός από τα τρία μεγάλα νησιά, τη Σάμο, τη Χίο και τη Λέσβο, τα οποία οι Αθηναίοι θεωρούσαν ως εμπροσθοφυλακή της Συμμαχίας, και άλλες πόλεις συνέχισαν να παρέχουν πληρώματα και όπλα μέχρι, περίπου, τα μέσα του 5ου αιώνα. Αυτή η διάκριση ανάμεσα σε «ενεργούς συμμάχους» και σε «χρηματοδότες συμμάχους» συντέλεσε στο να αναπτυχθεί κάποια διαφοροποίηση στα συναισθήματα που οι μεν και οι δε έτρεφαν προς την Αθήνα. Αφοπλισμένες και υποκείμενες σε μία καταβολή φόρου του οποίου το ύψος καθορίζεται από τους Αθηναίους, αυτές οι συμμαχικές πόλεις τείνουν να απωλέσουν το αίσθημα ότι απλώς τελούν υπό την ηγεμονία της Αθήνας και βλέπουν στη μορφή της εξουσίας της έναν τυραννικό ιμπεριαλισμό. Αντίθετα, οι ενεργοί σύμμαχοι, ενισχυμένοι από τις ναυτικές τους δυνάμεις, που τους καθιστούσαν υπολογίσιμους, συνέχισαν να βλέπουν στο πρόσωπο των Αθηναίων τους ηγεμόνες της πρώτης περιόδου. Άλλωστε δεν πρέπει να γενικεύουμε. Από την ίδρυση της Συμμαχίας αρκετές πόλεις είχαν επιλέξει την πληρωμή του φόρου, μη θέλοντας ή, ίσως, μην έχοντας τη δυνατότητα, να ανταποκριθούν σε μία παρατεταμένη στρατιωτική προσπάθεια. Στο μέτρο που η παθητική τους συμμετοχή στη Συμμαχία φαινόταν εγγύηση για την ασφάλειά τους,
δεν συνέτρεχε λόγος να μεταβληθούν τα συναισθήματά τους απέναντι στους Αθηναίους με την πάροδο του χρόνου. Επομένως, εάν η διολίσθηση των Αθηναίων από την ηγεμονία στον ιμπεριαλισμό είναι αναμφισβήτητη, οι συνέπειες αυτού του φαινομένου στους συμμάχους δεν υπήρξαν, ασφαλώς, ομοιόμορφες.
Αλλά η ίδια δυσχέρεια παρουσιάζεται όταν θελήσουμε να προσδιορίσουμε τις διάφορες φάσεις της παγιοποίησης της ιμπεριαλιστικής πολιτικής. Δύο γεγονότα πρέπει να επισημανθούν ιδιαιτέρως: ο χρόνος της μεταφοράς του ταμείου της Δήλου και η σύναψη της Ειρήνης του Καλλία.
Στα 454 π.Χ. οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο της Δήλου στην Ακρόπολη των Αθηνών. Για πολλούς ιστορικούς, η κίνηση αυτή σημαίνει ότι οι Αθηναίοι εγκαταλείπουν τα προσχήματα, διακηρύσσουν την περιφρόνησή τους στις συμμαχικές συμφωνίες και αρχίζουν να χρησιμοποιούν για τις δικές τους ανάγκες, άσχετες με πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Περσών, τα χρηματικά κεφάλαια της Συμμαχίας.
Η Ειρήνη του Καλλία εγκαινιάζει μία νέα φάση. Αποκλείοντας τους Πέρσες από το Αιγαίο, αχρήστευε τον κύριο σκοπό της Συμμαχίας. Εμφανίζοντας τη Συμμαχία ως περιττή, πιθανό να την οδηγούσε σε πλήρη διάλυση. Αλλά η διάλυση αυτή θα σήμαινε ισχυρότατο κλονισμό της αθηναϊκής ισχύος. Οι Αθηναίοι διαισθάνονται τον κίνδυνο και προσπαθούν με κάθε τρόπο, αλλού χρησιμοποιώντας την ωμή βία και αλλού την πειθώ, να συγκρατήσουν την ενότητα. Όμως ολόκληρο το σύστημα ήταν πλέον μετέωρο. Δεν υπάρχει κοινός εχθρός. Έστω και εάν υπάρχουν ακόμη ορισμένα κοινά συμφέροντα (όπως, για παράδειγμα, η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας), καθίσταται πλέον πασίδηλο ότι για τους Αθηναίους αυτά τα κοινά συμφέροντα θα θεωρούνται δευτερεύοντα σε σχέση με τα αθηναϊκά συμφέροντα.
Αθηναϊκή ηγεμονία (ΙΜΕ)
Η Συμμαχία της Δήλου: Οι πρωταγωνιστές
Μετά τη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών, οι πόλεις του Αιγαίου ζουν με τον τρόμο μιας νέας περσικής εισβολής. Αρχικά στρέφονται προς τη Σπάρτη για να αναζητήσουν στήριγμα. Όμως, η μεγάλη δωρική πόλη, συγκλονισμένη από τη συμπεριφορά του Παυσανία, ο οποίος κατηγορήθηκε για συνεννοήσεις με τον Ξέρξη, δείχνει απρόθυμη να αναλάβει τις ευθύνες και αφήνει ελεύθερο το πεδίο στους Αθηναίους. Έτσι, με πρωτοβουλία του Αριστείδη οι πόλεις του Αρχιπελάγους και των ιωνικών παραλίων συνάπτουν με την Αθήνα μία Συμμαχία με έδρα το νησί της Δήλου (478 π.Χ., Συμμαχία της Δήλου ).
Δήλος (Ο κύκλος των μουσείων: Δήλος, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)
