2-5. Μυκηναϊκός Πολιτισμός, Ο Μυκηναϊκός Κόσμος

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

5. Ο ΜYΚΗΝΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

4. Ο Μυκηναϊκός κόσμος

5. Μυκηναϊκή θρησκεία και τέχνη

Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Ταυτότητα - Χώρος - Χρονικά όρια, σ. 29

Λόγοι - παράγοντες ανάπτυξης, σσ. 29, 30, 32

Κέντρα, σ. 29

Σχέση με Μινωικό πολιτισμό, σ. 29

Κοινωνική οργάνωση, σ. 30-31

Γραφή, σ. 31

Αίτια κατάρρευσης, σ. 32

Θρησκεία, σ. 33

Απλή αναφορά στα χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, σ. 29, 33

Τέχνη, σσ. 33-34

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης της σ. 32 του βιβλίου, ώστε να επισημανθούν οι οικονομικές και πολιτισμικές σχέσεις των Μυκηναίων

Για χάρτες, βλ. και: εδώ (ανενεργό) ή εδώ (ανενεργό)

-«Μυκηναϊκή κοινωνία και διοίκηση», Εκπαιδευτικά βίντεο, Φωτόδεντρο: εδώ

-Εικόνες επιλεγμένων έργων τέχνης, ώστε να συναχθούν συμπεράσματα για τη ζωή των Μυκηναίων, τα χαρακτηριστικά της τέχνης τους και να διαπιστωθούν διαφορές και ομοιότητες του μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού

Για σχετικό υλικό, βλ:

-Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: εδώ

-Μυκήνες, εκδ. ΄Ιδρυμα Λάτση: εδώ

-Μυκηναϊκός πολιτισμός: εδώ (ανενεργό)

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

- Συζήτηση με αφορμή τις ερωτήσεις 2 και 3, σ. 32 του βιβλίου.

2 ώρες

χρονολόγιο
2300| 2000| 1700| 1600| 1450| 1400| 1370| 1200|

Κοινωνική, πολιτική και οικονομική οργάνωση

Μυκηναϊκή κοινωνία και διοίκηση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) ήταν ο πρώτος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός. Την ονομασία του επινόησαν οι αρχαιολόγοι από το σημαντικότερο κέντρο της εποχής, τις Μυκήνες.

Την αρχή του μυκηναϊκού πολιτισμού σημαδεύουν οι πλούσιοι βασιλικοί τάφοι που ανέσκαψε στην ακρόπολη των Μυκηνών ο Ερρίκος Σλήμαν. Από την περίοδο των βασιλικών τάφων (1600-1450 π.Χ.) δεν έχουν διατηρηθεί σημαντικά κτίσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ανάκτορα.

Τα πρώτα βεβαιωμένα ανακτορικά συγκροτήματα στη μυκηναϊκή Ελλάδα φαίνεται πως κτίζονται σχεδόν ταυτόχρονα γύρω στο 1400 π.Χ., όπως προκύπτει κυρίως από τις ανασκαφές στις Μυκήνες, την Τίρυνθα, την Πύλο και τη Θήβα. Με αυτά εισέρχεται ο μυκηναϊκός πολιτισμός στην ανακτορική του φάση που διήρκεσε δύο αιώνες, δηλαδή έως το 1200 π.Χ., οπότε τα ανάκτορα καταστρέφονται ή παρακμάζουν.

Τα ανάκτορα, χτισμένα συνήθως στην κορυφή οχυρωμένων ακροπόλεων, ήταν τα πολυδύναμα διοικητικά κέντρα των διαφόρων επικρατειών στις οποίες είχε χωριστεί η μυκηναϊκή Ελλάδα. Το κέντρο πάντως φαίνεται ότι ήταν η Πελοπόννησος και ιδιαίτερα η Αργολίδα.

Μυκήνες (Διαδραστικές Πολυμεσικές Εκδόσεις, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Υπουργείο Πολιτισμού)
Η πύλη των Λεόντων

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός δέχθηκε ευεργετική ώθηση από τον πολιτισμό της μινωικής Κρήτης. Έχοντας αναπτύξει οι Μυκηναίοι στενούς δεσμούς με τους Μινωίτες ήδη από τον 17^ο αιώνα π.Χ., υιοθέτησαν από αυτούς και αφομοίωσαν με γόνιμο τρόπο πολλά στοιχεία του πολιτισμού τους, χωρίς όμως να χάσουν τη δική τους ταυτότητα. Από τους Μινωίτες δανείστηκαν οι Μυκηναίοι ποικίλα τεχνολογικά επιτεύγματα, μορφές τέχνης και την ιδέα της γραφής. Όμως, η δημιουργική πνοή και η πρωτοτυπία των Μυκηναίων γίνεται αισθητή κυρίως στον τομέα της μνημειακής αρχιτεκτονικής, όπως είναι οι κυκλώπειες οχυρώσεις των ακροπόλεων και οι εντυπωσιακοί θολωτοί τάφοι.

Προβολή μυκηναϊκός πολιτισμός σε χάρτη μεγαλύτερου μεγέθους
Μελέτησε στον χάρτη την πυκνότητα των μυκηναϊκών κέντρων
στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας.

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΟΥΣ ΜΥΚΗΝΑΙΟΥΣ

Μετά τη γοργή ανοδική πορεία περί το 1550, οι Μυκήνες είναι, πολιτικά και καλλιτεχνικά, ένα κέντρο πλούσιο και με επιρροή και η δύναμή τους θα βαίνει αυξανόμενη, σε αντίστροφη αναλογία με την παρακμή της Κρήτης. Οι σχέσεις με το νησί, εμπορικές στην αρχή, πρέπει κάποια στιγμή να εκτράπηκαν σε λεηλασίες, γιατί οι Μυκηναίοι δελεάστηκαν από τη λάμψη του κρητικού πολιτισμού. Το αποτέλεσμα ήταν μια γενικευμένη αφομοίωση του μινωικού πολιτισμού από τους Μυκηναίους, ένας εκμινωισμός που περιλαμβάνει τόσο πτυχές υλικές και εξωτερικές, με μινωικά αντικείμενα και διακοσμητικές τεχνικές που δημιουργήθηκαν σε μυκηναϊκό έδαφος, όσο και οργανωτικές, μεταξύ των οποίων πρέπει να συγκαταλεχθεί η υιοθέτηση της μινωικής γραφής για τα ελληνικά.

Martin S. Ruiperez – José L. Melena,
Οι Μυκηναίοι Έλληνες, Μετ. Μελ. Παναγιωτίδου (Καρδαμίτσα), σ. 17

Η Πύλη των λεόντων, στην ακρόπολη των Μυκηνών.
Για πρώτη φορά η μνημειακή γλυπτική εμφανίζεται στο ευρωπαϊκό έδαφος.
Βλέποντας αυτό το αρχιτεκτονικό σύνολο, πώς φαντάζεσαι τον χαρακτήρα των Μυκηναίων;

Η πύλη των Λεόντων

Τη στέρεη οικονομική βάση των Μυκηναίων αποτελούσαν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Παράλληλα, από πολύ νωρίς, και με ρυθμιστικό παράγοντα τα ανάκτορα, αναπτύχθηκαν διάφοροι βιοτεχνικοί κλάδοι. Η ελεφαντουργία, η λιθοτεχνία, η μεταλλουργία είναι μερικοί από τους τομείς στους οποίους διακρίθηκαν οι Μυκηναίοι.

Μυκηναϊκή οικονομία και επαγγέλματα

Ωστόσο, το μεγαλείο και η ακτινοβολία του μυκηναϊκού κόσμου οφείλονται κυρίως στην ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου. Ιδιαίτερα από τα μέσα του 15ου αιώνα π.Χ., οπότε οι Μυκηναίοι, όπως υποστηρίζεται, κατέλαβαν την Κνωσό, το ελληνικό μυκηναϊκό στοιχείο δεσπόζει βαθμιαία στη θάλασσα και εξαπλώνεται στη Μεσόγειο.

Μια τέτοια θαλάσσια εξάπλωση δεν θα έγινε πάντα με ειρηνικό τρόπο. Ο Τρωικός πόλεμος απηχεί υπερπόντιες πολεμικές επιχειρήσεις της εποχής.

Τα στοιχεία που ένωναν τα διάφορα ελληνικά φύλα κατά τη μυκηναϊκή εποχή ήταν πολλά.Σε γενικές γραμμές ήταν ίδια με εκείνα που ένωναν τους Έλληνες των ιστορικών χρόνων.
Ως πρώτα και ισχυρότερα θα πρέπει να θεωρήσουμε την κοινή γλώσσα –μαρτυρημένη με τα αρχαιότερα ελληνικά κείμενα σε Γραμμική γραφή Β
καθώς επίσης και την κοινή θρησκεία και τις μεταθανάτιες δοξασίες, όπως τις ανιχνεύουμε μέσα από τα έθιμα και τις πρακτικές ταφής.
Ένα πρόσθετο συνεκτικό στοιχείο αποτελούσε η ομοιομορφία στην κοινωνικοπολιτική οργάνωση και τους θεσμούς.

Ως φυσικό αποτέλεσμα των παραπάνω δεσμών και μέσα από τις συνεχείς συναλλαγές ανάμεσα στα διάφορα μυκηναϊκά κέντρα, δημιουργήθηκε ένας ενιαίος πολιτισμός, ο πολιτισμός της μυκηναϊκής κοινής.

Η ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ο ΕΞΩ ΚΟΣΜΟΣ

Η μυκηναϊκή Ελλάδα, η οποία δημιουργήθηκε κυρίως με ανοίγματα προς το εξωτερικό, δεν ίδρυσε αυτοκρατορία. Άσκησε ισχυρή επιρροή, άμεση ή έμμεση, από τη Σαρδηνία έως τον Ορόντη, από τη Μακεδονία ως τον Νείλο, αλλά δεν άσκησε ποτέ πολιτική ηγεμονία. Αφού άντλησε από την Κρήτη, από την Εγγύς Ανατολή, ακόμη και από την Ευρώπη, τους παράγοντες της βαθιάς πολιτιστικής μεταβολής και αφού τους αφομοίωσε, η ηπειρωτική Ελλάδα παρέμεινε σχετικά ανεπηρέαστη από τις ξένες πολιτιστικές επιδράσεις, ενώ παράλληλα οι οικονομικές επαφές με το εξωτερικό είχαν ζωτική σημασία για την ανάπτυξη και τη λειτουργία των ανακτορικών κέντρων. Και όταν οι επαφές αυτές διαταράχτηκαν ή διακόπηκαν, τότε το ανακτορικό σύστημα κατέρρευσε.

René Treuil, Οι πολιτισμοί του Αιγαίου,
μετ. Όλγας Πολυχρονοπούλου (Καρδαμίτσα), σ. 471

Πυραμιδοειδής ιεράρχηση της μυκηναϊκής κοινωνίας.

Αυστηρά ιεραρχημένη η μυκηναϊκή κοινωνία θυμίζει μια πυραμίδα, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο άναξ. Αυτός, μαζί με την οικογένειά του, κατοικούσε στο ανάκτορο, το κέντρο εξουσίας της κάθε επικράτειας. Ακολουθούσαν στην ιεραρχία οι διάφοροι αυλικοί και το ιερατείο. Οι κάτοικοι της κάθε περιοχής αποτελούσαν τους δήμους. Οι δήμοι ήταν πολυάριθμοι, οργανωμένοι σε χωριά, γύρω από το διοικητικό κέντρο, το ανάκτορο. Εκτός από τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους, οι πινακίδες με κείμενα σε Γραμμική γραφή Β μας παραδίδουν μια ανεξάντλητη σειρά από εξειδικευμένους τεχνίτες. Στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα βρίσκονται οι δούλοι.

Η Γραμμική γραφή Β

Αριστερά: Πινακίδα από την Αγία Τριάδα Κρήτης: Γραμμική Α.
Δεξιά: Πινακίδα από την Πύλο: Γραμμική Β’. Αναφέρεται σε επίταξη χαλκού των ναών

Γραμμική Β΄(IME)

Στην Κνωσό οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα πλήθος από πήλινες επιγραφές γραμμένες σε Γραμμική γραφή Β, οι οποίες χρονολογήθηκαν μετά το 1400 π.χ., περίοδο της υποτιθέμενης κατάληψης της Κρήτης από τους Μυκηναίους. Παρόμοιες επιγραφές βρέθηκαν και στη μεσσηνιακή Πύλο. Το 1952 οι Βρετανοί Μάικλ Βέντρις και Τζον Τσάντγουικ αποκρυπτογράφησαν τη γραφή των πινακίδων, τη Γραμμική Β. Τότε διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν ελληνική. Νεότερες ανασκαφές έφεραν στο φως πινακίδες με τη Γραμμική Β στη Θήβα, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στα Χανιά. Η γραφή των πινακίδων είναι συλλαβική, δηλαδή κάθε σύμβολο αποδίδει μια συλλαβή (πα, τα, ρο, μα, τι). Το ίδιο συμβαίνει και με τη Γραμμική γραφή Α της Κρήτης, η οποία ακόμη δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η Γραμμική γραφή Β είναι εξελιγμένη και τελειοποιημένη μορφή της Γραμμικής γραφής Α. Η προέλευση της Γραμμικής γραφής Β αποτέλεσε αντικείμενο πολλών συζητήσεων. Διαμορφώνονται δύο αντίθετες απόψεις: είτε η Γραμμική Β γεννήθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα και μεταφέρθηκε στην Κρήτη, είτε προήλθε από τη Γραμμική Α στην Κρήτη και αργότερα πέρασε στην Ελλάδα. Στα κείμενα των πινακίδων με Γραμμική γραφή Β καταγράφονται διάφορες εμπορικές-οικονομικές δραστηριότητες των ανακτόρων που αφορούν κυρίως τη διακίνηση γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων. Έμμεσα, όμως, τα ίδια αυτά κείμενα μας δίνουν πληροφορίες για τη διοικητική οργάνωση και τη θρησκευτική ζωή του μυκηναϊκού κόσμου. Η γνώση της γραφής στα μυκηναϊκά χρόνια ήταν προνόμιο μιας ομάδας εξειδικευμένων γραφέων που εργάζονταν στα γραφεία των ανακτορικών κέντρων. Και ίσως αυτός να ήταν ο λόγος για την εξαφάνιση της γραφής μετά την πτώση των ανακτόρων, γύρω στα 1200.

Η εξάπλωση και η κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου

Ο μυκηναϊκός κόσμος (Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, προτεινόμενες σελίδες: 95-151, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)

Μετά την κυριαρχία τους στην Κρήτης (1450 π.Χ.), οι Μυκηναίοι γίνονται θαλασσοκράτορες. Σε ολόκληρο τον χώρο του Αιγαίου και στα μικρασιατικά παράλια ιδρύουν αποικίες και εμπορικούς σταθμούς. Παράλληλα, για την αναζήτηση πρώτων υλών και αγορών ταξιδεύουν μέχρι την Εγγύς Ανατολή, τη νότια Ιταλία, τη Σικελία, την Ισπανία και φαίνεται να έχουν σποραδικές επαφές με την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Αποικίζουν συστηματικά την Κύπρο και έρχονται σε επαφή με το κράτος των Χετταίων. Τα αρχεία των Χετταίων ονομάζουν τους Μυκηναίους Αχιγιάβα (Αχαιούς) και τονίζουν ότι το βασίλειό τους είναι υπολογίσιμη ναυτική δύναμη.

χάρτης
Η εξάπλωση του μυκηναϊκού πολιτισμού κατά τον 14^ο και 15^ο αιώνα.

Περίπου το 1200 π.Χ. παρατηρείται μια αιφνίδια κάμψη της μυκηναϊκής ισχύος. Ανάκτορα, ακροπόλεις και οικισμοί καταστρέφονται. Συγχρόνως εξαφανίζεται η Γραμμική γραφή Β . Τα ελληνικά δεν θα εμφανισθούν ως γραφή παρά τον 8^ο αιώνα π.Χ.

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τους λόγους που προκάλεσαν αυτή την καταστροφή.
● Άλλοι επιστήμονες την αποδίδουν σε μετακίνηση νέων ελληνικών φύλων (κάθοδος των Δωριέων),
● άλλοι σε εσωτερικές αναταραχές
● και άλλοι, τέλος, στην τρομακτική αναστάτωση που επικρατεί αυτή την περίοδο στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, με την πτώση του κράτους των Χετταίων και με τις επιθέσεις των λεγόμενων «λαών της θάλασσας» εναντίον της Αιγύπτου.
Η αναστάτωση αυτή είχε ως συνέπεια
την πτώση του μυκηναϊκού εμπορίου
και τη σταδιακή παρακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης.
Μάλλον, όμως, η πτώση της μυκηναϊκής δύναμης οφείλεται σε ένα συνδυασμό και των τριών λόγων. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός έχασε την ισχύ του, δεν κατέρρευσε όμως τελειωτικά. Πολλά στοιχεία του θα επιβιώσουν και θα μεταλαμπαδευθούν στην επόμενη φάση του ελληνικού πολιτισμού.

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Πότε και πού χτίζονται τα πρώτα μυκηναϊκά ανακτορικά συγκροτήματα;
2. Πώς επέδρασε ο μινωικός πολιτισμός στους Μυκηναίους;
3. Γιατί η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής γραφής Β έχει ιδιαίτερη σημασία για τους Έλληνες;
4. Ήταν πάντοτε ειρηνικές οι θαλάσσιες δραστηριότητες των Μυκηναίων;

Μυκήνες:
πληροφορίες από το υπ. Πολιτισμού
Τίρυνθα:
πληροφορίες από το υπ. Πολιτισμού
Σπάρτη, Μενελάειον:
πληροφορίες από το υπ. Πολιτισμού
Πύλος:
πληροφορίες από τo υπ. Πολιτισμού
Θήβα:
πληροφορίες από το υπ. Πολιτισμού
Ορχομενός:
Θολωτός τάφος Μινύου, πληροφορίες από το υπ. Πολιτισμού

Αν θέλετε, μπορείτε να δείτε:
τη συλλογή του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, Νέας Υόρκης,
τα μυκηναϊκά εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθήνας,
τη μυκηναϊκή συλλογή του The J. Paul Getty Museum,
μέρος της μυκηναϊκής συλλογής του Βρετανικού Μουσείου,
τη συλλογή τουMuseum of Fine Arts Boston,
τη συλλογή του Art Harvard Art Museum

γραμμική β
στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού εδώ κι εδώ
στην Πύλη για την ελληνική γλώσσα
στη Βικιπαίδεια
Μελέτησε τις συλλαβές και τα αντίστοιχα συλλαβογράμματα και γράψε το όνομά σου σε Γραμμική Β΄ © Καλλιόπη Λουλάκη

Ταινία στην Εκπαιδευτική Τηλεόραση ,
Ξενάγηση στην ακρόπολη των Μυκηνών. Ταινία από το αρχείο της ΕΡΤ
Η μυκηναϊκή τέχνη. Ταινία από το αρχείο της ΕΡΤ
Ελλάδος περιήγησις, Μυκήνες. Ταινία από το αρχείο της ΕΡΤ
Ο μυκηναϊκός πολιτισμός στο Ί.Μ.Ε.
Ο μυκηναϊκός πολιτισμός στον ιστοχώρο του Παναγιώτη Χαλούλου
Αναρτήσεις στο ιστολόγιο "Σελίδες Ιστορίας και Επιστήμης", για τον Μυκηναϊκό πολιτισμό και την Πύλο
Για τις μυκηναϊκές ασπίδες
Η διακόσμηση των μυκηναϊκών μεγάρων, άρθρο της Βασιλικής Καλεσιοπούλου στο περιοδικό Αρχαιολογία
θολωτοί τάφοι:
άρθρο από το Ι.Μ.Ε.
άρθρο στο ιστολόγιο Σελίδες Ιστορίας και Επιστήμης

Κουίζ για τον μυκηναϊκό κόσμο © Μουντράκη Γεωργία
Κρυπτόλεξο για τον μυκηναϊκό κόσμο © Μουντράκη Γεωργία
Φύλλο εργασίας για τον μυκηναϊκό κόσμο © Μουντράκη Γεωργία
Σταυρόλεξο για τον μυκηναϊκό πολιτισμό © Σμαράγδη Γαλημιτάκη
Άσκηση αυτοαξιολόγησης στον μυκηναϊκό πολιτισμό
Μικρή ιστορική ανακεφαλαίωση για τον μυκηναϊκό πολιτισμό
Επανάληψη στη δομή της μυκηναϊκής κοινωνίας
Επανάληψη στη θρησκεία και την τέχνη
4 παιχνίδια Τρία παζλ και ένα παιχνίδι με ζεύγη
Επανάληψη στον μυκηναϊκό πολιτισμό © Νίκος Κετσετζόγλου
Επαναληπτική για τον κυκλαδικό τον μινωικό και τον μυκηναϊκό
Επανάληψη στον μυκηναϊκό πολιτισμό με κουίζ © Ναταλία Τζομπανάκη

Η πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου

«Τίθεται το ερώτημα ποιος κατέστρεψε τα μυκηναϊκά ανάκτορα. Η απάντηση δεν είναι ενιαία, αφού οι καταστροφές δεν είναι σύγχρονες μεταξύ τους.

Το βέβαιο είναι ότι ανάμεσα 1250-1200 π.Χ. σχεδόν όλα τα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα της ηπείρου καταστρέφονται μερικά ή ολικά και σε γενικές γραμμές εξαιτίας πυρκαγιών. Μετά τη φάση των καταστροφών, ακολουθεί μία γενικευμένη εγκατάλειψη, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη δραματική μείωση των κατοικημένων περιοχών, ειδικότερα στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο και στη Βοιωτία, όπου εξακολουθεί να κατοικείται μόνον το 10% των οικισμών. Στην Αργολίδα, στη Λακωνία, στη Λοκρίδα και τη Φωκίδα το ποσοστό ανέρχεται στο 30% και φθάνει το 50% στην Αττική. Παρ' όλη την ερήμωση ο χαρακτήρας της περιόδου εξακολουθεί να είναι μυκηναϊκός, αν και η οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση δεν είναι πλέον ίδια με αυτή που προκύπτει από την ερμηνεία των πινακίδων.

Οι θεωρίες οι οποίες αποπειρώνται να εξηγήσουν το τέλος της μυκηναϊκής εποχής είναι ποικίλες και μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις μεγάλες τάσεις. Η πρώτη υποστηρίζει ότι παρενέβη ένας εξωτερικός παράγοντας και πιο συγκεκριμένα ένα μεταναστευτικό ρεύμα που επιδέχεται δύο ερμηνείες: είτε επρόκειτο για τους Δωριείς είτε για τους αποκαλούμενους «λαούς της θάλασσας». Η δεύτερη τάση δίνει το προβάδισμα στους φυσικούς παράγοντες, σε σεισμούς ή σε αλλαγές των κλιματολογικών συνθηκών. Και η τρίτη επιχείρησε να εξηγήσει το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού με βάση τις αντιθέσει της οικονομικής και κοινωνικής δομής, αποδίδοντας στις εσωτερικές συγκρούσεις τον ρόλο του διασπαστικού παράγοντα.

Η ελληνική παράδοση απέδιδε το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού στους Δωριείς. Πράγματι από τον συνδυασμό των ιστορικών παραδόσεων, τις οποίες καταγράφουν κυρίως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, και της γεωγραφίας των διαλέκτων προέκυπτε ένα αρκετά πλήρες και οργανικό πλαίσιο της εξέλιξης της εισβολής των Δωριέων· εισβολής που ήταν δύσκολο να ανιχνευθούν οι αρχαιολογικές της μαρτυρίες. Και όπως αυτό το γλωσσολογικό πρότυπο ανατράπηκε από τα καινούργια στοιχεία, το νέο πρότυπο μας υποχρεώνει να εξετάσουμε την «Κάθοδο των Ηρακλειδών» από άλλο πρίσμα.

Αφού αποκλείστηκαν οι Δωριείς, επιχειρήθηκε να εδραιωθεί μία στενή σχέση μεταξύ των αναταραχών που προκαλούνται στα μυκηναϊκά βασίλεια και των καταστροφών που λαμβάνουν χώρα στην Ανατολία, στην Κύπρο και στην Ανατολική ακτή κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών του 13^ου π.Χ. αιώνα. Σε αυτούς τους σκοτεινούς λαούς (που η παρουσία τους στην ιστορία διασώθηκε χάρη στις διηγήσεις των εκστρατειών των Φαραώ Μενερπτά και Ραμσή του ΒΔ, οι οποίοι απέκρουσαν με επιτυχία την απόβασή τους στο Δέλτα του Νείλου), αποδόθηκε η τιμή της καταστροφή όχι μόνον των μυκηναϊκών βασιλείων αλλά και της εύρωστης χετιτικής αυτοκρατορίας. Η καταστροφή της συρo-ανατoλικής αποδεικνύει ότι η προέλασή τους ακολούθησε την ανατολική οδό προς την Αίγυπτο και όχι τη δυτική, η οποία θα είχε σημάνει την κατάληψη της Κρήτης και ίσως την προηγούμενη καταστροφή των μυκηναϊκών οικισμών στην ήπειρο, ώστε να διασφαλιστούν τα νώτα τους.

Μεταξύ των φυσικών παραγόντων η θεωρία του R. Carρenter περί βίαιης κλιματολογικής αλλαγής -παρατεταμένης ανομβρίας- η οποία θα μπορούσε να καταστρέψει μιαν οικονομία βασισμένη ως επί το πλείστον στη γεωργία, σήμερα έχει ανατραπεί.

Τέλoς, υπογραμμίστηκε ότι η ίδια η διακοπή της μυκηναϊκής επέκτασης, όποια και αν ήταν τα αίτιά της, προκάλεσε την κατάρρευση της πολιτικής μυκηναϊκής οργάνωσης, η οποία βασιζόταν σε κατακτητικούς πολέμους, και της oικoνoμικής της βάσης, του έντονου εξωτερικού εμπορίου. Από στρατιωτική άποψη, η παύση εξωτερικών πολέμων είχε ως αποτέλεσμα να απολέσει η ηγεσία τον λόγο ύπαρξής της και οι κατώτεροι κάθε βαθμού να τείνουν να ανεξαρτοποιηθούν. Έτσι θα μπορούσε να εξηγηθεί μία διαδικασία πολιτικής αποσύνθεσης, η οποία θα οδηγούσε κατά τους πρώτους αιώνες της 1ης π.X. χιλιετίας στον πιο οξυμένο ατομικισμό. Βέβαια το μοντέλο της «εσωτερικής σύγκρουσης» αρωματίστηκε σαφέστερα με την πρόταση περί μιας «πάλης των τάξεων» μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών του πληθυσμού, οι οποίες δεν ήταν ικανοποιημένες από το δεσποτικό οικονομικό σύστημα των ανακτόρων.»

MARTIN S. RUIREREZ-JOSE L. MELEVA, Οι Μυκηναίοι Έλληνες. Μετ. Μελίνα Παναγιωτίδου, Αθήνα, 1996. σ. 214-216.

Ο Τρωικός πόλεμος

«Τα πραγματικά αίτια του Τρωικού πολέμου, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, είναι ίσως μόνο οικονομικά. Οι Αχαιοί, επωφελούμενοι από την αδυναμία του κράτος των Χετταίων, θέλησαν να εγκατασταθούν στην παραλία, στην οποία ως τώρα δεν μπορούσε να πλησιάσει κανείς, γιατί κυριαρχούσε αποκλειστικά η ομοσπονδία των πόλεων Assuwa. Ίσως η εκστρατεία αυτή να ήταν μια απεγνωσμένη προσπάθεια των Αχαιών για ένα άνοιγμα στην οικονομία τους που την είχαν κλονίσει οι επιδρομείς των "λαών της θάλασσας". Αυτή όμως η ερμηνεία δεν εξηγεί ικανοποιητικά τον λόγο για τον οποίο κατέστρεψαν εντελώς μια πόλη, με την οποία είχαν καλές σχέσεις, και την εγκατέλειψαν αμέσως. Αλλά είναι πιθανόν οι εσωτερικές διχόνοιες και οι ταραχές που είχαν ξεσπάσει στην Ελλάδα να μην τους επέτρεπαν να διατηρήσουν τα εδάφη που κατέκτησαν. Πιθανόν επίσης η εκστρατεία εναντίον της Τροίας να έγινε με απώτερο σκοπό μόνο τη λεηλασία και όχι την κατάκτηση, οπότε οι Αχαιοί αρκέσθηκαν στα πλούσια λάφυρα που πήραν από την "πυρπολημένη" πόλη.»

ΝΤΟΡΑ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ, Ο Μυκηναϊκοί πολιτισμοί, Αθήνα, 19, σ. 404.